چغامیش شهری از دوران پیش از اختراع خط است و قدمت آن به حدود ۵۰ قرن پیش از میلاد می رسد. چغامیش را باید نخستین مرکز در ایران دانست که خط و کتاب، اول بار در آنجا ظاهر شده است. این تپه های ارزشمند که گنجینه تمدن های بسیار است به شماره ۴۸۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده اند.اما قدیمی‌ترین سند حاضر از دریانوردی ایرانیان سندی است از گل پخته که در حفاری‌های ناحیه چغامیش دزفول به دست آمده و نشان می دهد این گویچه مربوط به دوران قبل از پیدایش خط باشد.این گوی گلی از اکتشافات دو استاد معتبر باستان شناسی یعنی پروفسور “دولوگارز” از دانشگاه شرقی دانشگاه شیکاگو و پروفسور “کانتور” استاد بخش زبان‌های خاور نزدیک دانشگاه کالیفرنیا است.

قدیمی ترین سند از تاریخ موسیقی ایران ( و موسیقی جهان ) که تا کنون به دست آمده مربوط به هزاره چهارم قبل از میلاد است که تاریخ موسیقی ایران را به پنج هزار سال قبل می رساند. مهری که در چغامیشِ دزفول کشف شده حاوی صحنه ای از اجرای موسیـقی در این دوره تاریـخی اسـت ( ۳۳۰۰-۳۱۰۰ ق.م )باستان شناسان امریکای کاوشهای خود را در تپه های چغامیش به سرپرستی پروفسور دلو گاز و خانم دکتر ” هلن کانتر ” از اساتید دانشگاه شیکاگو دانشگاه اغاز نمودند. انان توانستند در طول کاوش خود در سالهای ۱۹۶۱تا ۱۹۷۶ موفق شدند اثار و اشیاء ارزنده و توده های عظیمی از سفال دورهء پیدایش خط در تپهء چغامیش را کشف نمایند. چُغامیش یکی از مراکز مهم آغاز کتابت و شهرنشینی در ایران به شمار می رود و تعداد زیادی الواح گِلی ( شمارشی ) و قطعات و ظروف و کاسه های سفالی مشهور به ” لبه واریخته ” که از سفالینه های شاخص دوره آغاز کتابت است ، از این تپه بدست آمده است .

به دنبال کاوش های باستان شناسان خارجی در منطقه چُغامیش دزفول مُهری استوانه ای شکل کشف شد که در نوع خود بی نظیر بود. این مُهر که متعلق به هزاره ی چهارم قبل از میلاد است ، کُهن ترین ارکستر جهان را نشان می دهد . ‍‌‌( پرفسور پینهاوس ) دلو گاز یکی از کافشان این مُهر درباره ی این اثر ارزشمند باستانی می گوید : ‹‹ این نخستین سندی است که بشر از موسیقی به شکل هُنری سازمان یافته دارد.

شهری از سپیده دم تاریخ

خانم ‹‹ هلن کانتر ›› از اعضای هیئت عملیات حفاری و باستان شناسی درباره ی کاوش های چُغامیش ضمن ایراد یک سخنرانی در تهران از تپه ی چغامیش دزفول به نام ‹‹ شهری از سپیده دم تاریخ ›› نام می برد که روزنامه خبری صبح یکشنبه ۲۲ مهر ماه ۱۳۵۱ خلاصه ای از سخنرانی وی را منتشر نمودند . وی در بخشی از سخنرانی خود گفت : ‹‹ توجه انگیزی ….. این محل که برخی از نقاط آن حفاری شده است در این واقعیت نهفته است که از هفتمین هزاره ی پیش از عصر جدید تا شکوفایی کامل تمدن شوش فرهنگ هایی در این نقطه بی وقفه جانشین یکدیگر بوده اند . این تپه گنجینه ی کاملی است از اطلاعات و دانستنی های دوران گذشته این سرزمین از قاعده تا پایین تپه ، پانزده لایه روی هم قرار گرفته است . در زیر خاک زیرین آثاری از فرهنگ و تمدن و مدنیت در ۹ هزار سال پیش به چشم می خورد . ›› ( نگاهی به خوزستان ، ۱۷۹ )

در واقع اگر بر فرض این تپه را مانند کیکی ببیریم و ان را از بالا به پایین نگاه کنیم به ترتیب به دورانهای مختلف زیر می رسیم :

۱ – قبرستان دوره جدید که با توجه به گمانه زنی های انجام گرفته متعلق به اواخر دوران ساسانی بودند

۲ – افته های دوره پارتیها

۳ – یافته های دوره هخامنشیان که از آن آثاری جالب توجه بدست آمد همچون گاو کوچکی که بسیار شبیه گاوهای سرستونهای شناخته شده ی هخامنشی شوش بود

۴ – آثار عیلامیان

۵ – یافته های دوره ی آغاز ادبیات نیز قابل تامل بودند همچون خانه ها و راه های سفالی آب

۶ – یافته های دوره ی شوش میانی که در آن آثار و مجسمه های فراوان یافت شد

۷ – لایه ی مربوط به زمان شوشان قدیم

۸ – لایه ی مربوط به دوره ی شوشان آرکائیک یا باستانی

هرساله بازدید کنندگان زیادی از این تپه های باستانی استان خوزستان دیدن می کنند.