مسجد عماد الدوله کرمانشاه

«مسجد عمادالدوله‌ی کرمانشاه»، از مساجد دوران حکومت قاجاریه است که به دلیل شکوه معماری و نوع ساخت، توجه کارشناسان بسیاری را به خود جلب ساخته است.

همانگونه که بناها و عمارات تاریخی هر نقطه از جهان، بیانگر هویت، اصالت، تاریخ و فرهنگ آن منطقه است، مساجد تاریخی نیز در هر ناحیه از این کره‌ی خاکی، نمایش‌دهنده‌ی تدین، عرفان و اعتقادات مذهبی مردم آن منطقه است. در ایران و اکثر نواحی این سرزمین پهناور نیز می‌توان عمارات و آثار تاریخی از این قبیل یافت که در ساخت هر کدام از آن‌ها معماری به سبک و سلوکی خاص و ویژه صورت گرفته است و در عین حال می‌توان با مشاهده و بررسی هر یک از آن بناها، معنویت و روح عرفانی ساکنین‌اش را در گذشته‌های دور، به خوبی لمس کرد. شاید این استان غربی کشور بیشتر به‌واسطه‌ی آثار تاریخی مشهور و محبوبی همچون بیستون، طاق بستان یا معبد آناهیتا در سراسر جهان شناخته شده باشد، ولی به یقین نمی‌توان از حضور مساجد و تکایای تاریخی و ارزشمند کرمانشاه چشم‌پوشی کرد و حتی می‌توان آن را شهر مساجد و تکایای تاریخی مینیاتوری نامید.

در حقیقت استان کرمانشاه از جمله‌ استان‌های کشور است که مساجد تاریخی متعددی از دوران مختلف تاریخی در آن مشاهده می‌شود. مساجدی که هر کدام با تکیه بر معماری خاص از دوران مختلف اسلامی ساخته شده و از این رو در میراث فرهنگی کشور، نام و شهرتی قابل توجه را به‌دست آورده است که می‌توان به «مسجد عمادالدوله» به‌عنوان یکی از ارزشمندترین و باشکوه‌ترین مساجد تاریخی کرمانشاه اشاره کرد.

مسجد تاریخی عمادالدوله امروزه در بازار شهر کرمانشاه واقع شده است که در اواخر قرن ۱۳ هجری قمری و در سال ۱۲۸۵، نزدیک به ۱۵۰ سال پیش به همت «امامقلی میرزا عمادالدوله»، از والیان و مرزداران منطقه در دوران حکومت قاجاریان احداث شده است. معماری این مسجد تاریخی تلفیقی از زیبایی هنر دست سازنده و روح معنوی و دینی است که در نگاه اول، نظر گردشگر و بیننده را به خود معطوف ساخته و زبان تحسین و تمجید را می‌گشاید. مسجد به صورت چهار ایوانه و با یک مناره است و از بخش‌های مختلفی از جمله سردر، صحن، ایوان، شبستان ستوندار و حجره‌های متعدد تشکیل شده است و در حال حاضر به‌عنوان حوزه‌ی علمیه‌ی امام صادق (ع)، مورد استفاده قرار می‌گیرد. صحن مسجد با ابعادی تقریبی و برابر با ۳۰ در ۲۴ متر ساخته شده که در پیرامون آن ایوان‌ها، حجره‌ها و دهنه‌های متعددی نیز بنا شده است.

ایوان بخش جنوبی صحن درواقع ورودی شبستان اصلی و با درنظر گرفتن ایوان‌های دیگر مسجد، دارای ارتفاع بیشتری است. هنرمندان و استادکاران در این قسمت از مسجد نسبت به سایر ایوان‌ها، تزئینات زیباتر و غنی‌تری را انجام داده‌اند که بسیار جالب و تماشایی است. جالب است بدانید که کف ایوان و ازاره‌ی این ایوان با سنگ مرمر پوشیده شده و این امر در قرن اخیر صورت گرفته است. همچنین در قسمت‌های بالای ازاره نیز می‌توان کاشی‌کاری‌ زیبایی را مشاهده کرد. وجود کتیبه‌ای منقوش به قصیده‌ای روی کاشی‌کاری‌های ایوان، نام پادشاه وقت ناصرالدین شاه و نام بانی را در کنار تاریخ ساخت که ۱۲۸۵ هجری قمری است، عنوان می‌سازد. در ضلع خلفی ایوان نیز می‌توان درگاهی را مشاهده کرد که گردشگارن با عبور از آن به شبستان مستطیلی شکل وارد می‌شوند.

شبستانی که طاق و گنبد آن روی ۱۴ ستون آجری در میان و دیوارهای جانبی قرار گرفته است. سازندگان این بخش از مسجد عمادالدوله، آجرکاری ساده‌ای را برای دیوارها و سطوح پوشش بنا درنظر گرفته و اجرا کرده‌اند و آن‌ها را بدون تزئینات ویژه‌ای بنا کرده‌اند. این در حالی است که گنبد جانب محراب در همین قسمت از مسجد بهره‌مند از تزئینات و زیباسازی است. محرابی در بخش میانه‌ی ضلع جنوبی شبستان به چشم می‌خورد که با تزئینات کاشی‌کاری زیبا و هنرمندانه‌ای نظر بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌سازد. ستون‌ها نیز با مقطع‌های مربعی شکل به ابعاد ۸۰ در ۸۰ سانتی‌متر ساخته شده که سازندگان گوشه‌های آن را بریده و به این ترتیب در ساقه به صورت یک هشت ضلعی زیبا و تماشایی خودنمایی می‌کند. کف و ازاره بنای مسجد نیز با پوششی از سنگ مرمر دیدنی و زیبا جلوه می‌کند. از نکات جالب و ویژه در مورد شبستان، تامین روشنایی آن است که با طراحی روزنه‌هایی که در راس پوشش شده است، ایجاد می‌شود.

در بخش شمالی صحن مسجد، می‌توان شاهد ایوانی کوتاه بود که برج ساعتی بر فراز آن تعبیه شده است. همچنین در دو ضلع غربی و شرقی این ایوان کوتاه، دو ایوان آن هم به صورت قرینه‌ از یکدیگر ساخته شده است. حجره‌های متعددی را می‌توان در اطراف و گرداگرد این ایوان‌ها مشاهده کرد که از تزئینات کاشی‌کاری زیبا و تحسین‌برانگیزی برخوردار است. این تزئینات در نمایی که به سمت صحن ایوان‌ها نیز قرار دارد، انجام شده است. در بخش میانه‌ی صحن مسجد، حوضی قرار گرفته است که ساخت آن مربوط به دوران اخیر و از بخش‌های جدید این بنای تاریخی محسوب می‌شود.

در بخش زیرین حوض، زیرزمین یا سردابه‌ای ساخته شده است که امروزه طلاب از این مکان برای انجام ورزش بهره‌ می‌برند. با توجه به کتیبه‌ای که در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد، تمامی هزینه‌ی ساخت مسجد توسط شخص عمادالدوله حاکم وقت کرمانشاه تامین و پرداخت شده است و سازندگان برای این مسجد تاریخی، دو ورودی یکی ورودی اصلی و دیگری ورودی فرعی طراحی و بنا کرده‌اند. یکی از این ورودی‌ها در راسته‌ی زرگرها است که درواقع همان ورودی اصلی مسجد است و ورودی دیگر نیز در راسته‌ی بزازان قرار دارد. راسته‌ای که به چهار سوق بازار کرمانشاه منتهی می‌شود.

یکی از مهم‌ترین نکات در مورد مسجد عمادالدوله، حضور دروازه‌ای از حرم مطهر حضرت علی (ع) است که به دلیل قرارگیری آن در این مسجد، احترام و ارزشی خاص و مثال‌زدنی را در بین مردم مخصوصا مردم بازار قدیمی شهر، کسب کرده است. «قاپی شاه نجف» یا «بقای شاه نجف»، نامی است که این دروازه‌ی متعلق به دوران حکومت صفویان‌ به آن شهرت یافته و به دلیل حضور آن در مسجد و تعلق خاطری که بازاریان و مردم اهالی به آن دارند، با وجود مساجد دیگری در مجاورت آن، همچنان نماز جماعت باشکوه و با جمعیت قابل توجهی، برگزار می‌شود. به نظر می‌رسد که بانی پس از نصب این درب ارزشمند، دربی از جنس نقره به آستانه‌ی مقدسه‌ی علوی، اهدا می‌کند. البته ناگفته نماند که این در چوبی در دوران اخیر به گونه‌ای کاملا نامتعارف و غیراصولی رنگ‌آمیزی شده است.

موقعیت قرارگیری مسجد عمادالدوله در عصر حاضر به‌گونه‌ای است که با توجه به تغییرات متعددی که در بافت شهر در دوران مختلف تا به امروز صورت گرفته است، همچنان به عنوان یکی از مناطق مهم و قابل توجه کرمانشاه محسوب می‌شود؛ دلیل این امر نیز به دلیل حضور این مسجد تاریخی در مرکز شهر، نزدیک به بازار و نیز به دلیل قرارگیری در مجاورت بازار سنتی شهر است. همچنین این مسجد از قسمت شرقی به بازار زرگرها، از سمت غربی به محله‌ی گمرک، از شمال به مسجد جامع و اداره‌ی اماکن و از جهت جنوبی به بازار بزازان محدود می‌شود.