بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران همه شهروندان حق داشتن وکیل در دادگاه ها را دارند، علاوه بر این هیچکس نباید به دلیل عدم توانایی مالی از حق داشتن وکیل محروم شود. اما در عمل شاهدیم برخی از شهروندان به دلیل عدم اطلاع کافی یا مشکلات اقتصادی نمی توانند از خدمات وکلا استفاده کنند. در این شرایط برای اینکه این حقوق مذکور در قانون اساسی برای این شهروندان تامین شود قانونگذار دو تاسیس حقوقی به نام های وکیل تسخیری و وکالت معاضدتی پیش بینی کرده است.

مفهوم وکالت تسخیری چیست؟

وکالت تسخیری وکالتی است که از طرف دادگاه در امور کیفری برای دفاع از متهم به وکلا ارجاع می شود.

مفهوم وکالت معاضدتی چیست؟

وکالت معاضدتی وکالتی است که از طرف کانون وکلای دادگستری یا مرکز امور مشاوران حقوقی، وکلا و کارشناسان قوه قضائیه برای امور حقوقی با رعایت مقررات فصل دوم آیین نامه قانون وکالت مصوب ۱۹/۳/۱۳۱۶ به وکلا ارجاع می شود.

وکالت تسخیری و معاضدتی چه تفاوتی با هم دارند؟

• قانونگذار برای حمایت از حقوق مردم دو نهاد را در نظر گرفته که وکالت تسخیری و دیگری وکالت معاضدتی نام دارد. این دو نهاد تفاوت هایی با یکدیگر دارند که به شرح زیر است:
• وکالت تسخیری در امور کیفری و وکالت معاضدتی در امور حقوقی به کار می رود. این مهم ترین تفاوت این دو نهاد است اما تفاوت های دیگری نیز دارند.
• وکالت تسخیری، وکالتی است که از متهم به عمل می آید، یعنی به شاکی در پرونده های کیفری وکیل تسخیری تعلق نمی گیرد و در صورت استطاعت مالی، شاکی نمی تواند درخواست وکیل تسخیری داشته باشد تا از حق وی دفاع کند. اما برای متهم امکان تعیین وکیل تسخیری وجود دارد. در حالی که در وکالت معاضدتی بیشتر خواهان پرونده درخواست وکیل معاضدتی می کند ولی خوانده پرونده هم می تواند این درخواست را داشته باشد. بنابراین وکیل تسخیری صرفا برای متهم انتخاب می شود.
• در همه پرونده ها و با هر موضوع شکایتی امکان تعیین وکیل تسخیری نیست. در قانون البته از نحوی متن ماده ۱۸۶ و تبصره این ماده که در قانون آیین دادرسی کیفری تنظیم شده می توان استنباط کرد که برای هر موضوع کیفری امکان تعیین وکیل تسخیری وجود دارد، اما در عمل چون قانون مواردی را به عنوان موارد الزامی تعیین وکیل تسخیری مشخص کرده در سایر موارد که غیر الزامی است ما در رویه عملی دادگاه ها ندیده ایم که وکیل تسخیری برای متهم تعیین شود. در عین حال از نظر قانونی منعی وجود ندارد، بنابراین برای موارد غیر الزامی هم اگر متهم تقاضای وکیل برای خود داشته باشد و مطرح کند که توانایی گرفتن وکیل را ندارد، دادگاه این خواسته را اجابت و برای وی وکیل تسخیری تعیین می کند. آن مواردی که مهم است و قانونگذار گفته که باید الزاما برای متهم وکیل تعیین شود، مواردی است که مجازات های سنگینی برای آن در نظر گرفته شده مثل اعدام، حبس ابد، حبس های طولانی مدت و … در این موارد حتما باید وکیل در دادرسی حضور داشته باشد و اگر متهم توان تعیین وکیل برای خود را نداشته باشد، دادگاه برای او وکیل تسخیری تعیین می کند.
• مرجع تعیین وکیل تسخیری دادگاهی است که به پرونده رسیدگی می کند، یعنی در همان محکمه ای که متهم محاکمه می شود قاضی همان محکمه به تقاضای متهم برای وی به انتخاب خود وکیل تعیین می کند، حتی اینکه چه کسی وکیل وی شود هم جزو اختیارات قاضی دادگاه است. اما در مورد وکیل معاضدتی که بیان شد در امور حقوقی دخیل است، قضیه کاملا متفاوت است، به این معنی که افراد اگر مدعی هستند که توان اختیار وکیل را ندارند و وکیل می خواهند باید به کانون وکلا مراجعه کنند و از اداره معاضدت کانون وکلا تقاضای وکیل معاضدتی کنند. دادگاه به هیچ عنوان دخالتی در تعیین وکیل معاضدتی ندارد. البته از زمان تصویب قانون حمایت از خانواده این اختیار به دادگاه داده شده است که وکیل معاضدتی برای خواهان یا خوانده پرونده های خانوادگی تعیین شود. ولی به طور کلی و اصولی این ماده دارای ایراد است. بهتر بود که این اختیار صرفا تا میزانی که دادگاه شخص را به کانون وکلا معرفی کند پیش بینی می شد. این نکته مورد توجه است که موضوع فوق تنها شامل پرونده هایی می شود که در دادگاه خانواده مطرح است نه همه پرونده ها.
• در پرونده های کیفری مخصوصا در مواردی که حضور وکیل الزامی است و متهم نمی تواند برای خود وکیل اختیار کند و دادگاه برای او وکیل تعیین می کند. دادگاه به این مسئله که قابلیت دفاع از متهم وجود دارد یا خیر وارد نمی شود، به عبارت دیگر آیا متهم لیاقت دفاع دارد یا نه. متهم چه دلایل علیه وی قوی باشد چه ضعیف برای وی وکیل تسخیری تعیین می شود. اما در وکالت معاضدتی اگر کسی بیاید و مطرح کند که توان اختیار کردن وکیل را ندارم و از کانون وکلا درخواست تعیین وکیل کند ، بر اساس قانون کانون وکلا به شرطی به این فرد متقاضی وکیل می دهد که اولا بی بضاعتی وی حتما احراز شود، دوم این موضوع باید مورد بررسی قرار گیرد که آیا ادعایی که این فرد مطرح می کند و برای آن وکیل می خواهد یک ادعای با اساس است یا خیر. اگر دعوای پوچ یا واهی باشد، دلایلی کافی نباشد یا قابلیت پیشرفت در آن پرونده به تشخیص کانون وکلا وجود نداشته باشد با وجود بی بضاعت بودن شخص کانون وکلا بر اساس قانون باید تقاضای او را رد کند و به وی وکیل ندهد، یعنی در وکالت معاضدتی وارد در حق و ماهیت پرونده می شوند. اما در پرونده های تسخیری اساسا همین که متهم بیان کند که وکیل می خواهد دادگاه در موارد الزامی که مسلما باید وکیل تعیین کند در سایر امور هم می تواند به تقاضای شخص وکیل تعیین کند.
• یکی از موارد دیگری که در مورد وکالت تسخیری می توان مطرح کرد این مطلب است که در قانون آمده است در دادگاه برای متهم وکیل تعیین شود، به عبارتی متهم در دادسرا وظیفه تشکیل پرونده، تحقیقات مقدماتی، جمع آوری ادله، اظهارنظر نهایی نسبت به این متهم را در اختیار دارد، متهم اگر فاقد توانایی مالی برای اختیار کردن وکیل باشد، قوه قضائیه در این مرحله از رسیدگی به وی وکیل نمی دهد. این یک ایراد است که فرد در مرحله تحقیق به دلیل عدم توان مالی از داشتن وکیل محروم شود، در حالی که در موارد دیگر حق همراه داشتن وکیل وجود دارد و وکیل در تحقیقات مقدماتی به همراه متهم است اما حق دخالت در تحقیقات را ندارد، یعنی زمانی که دادسرا تحقیقات خود را به پایان رساند وکیل مجاز است تا از موکل خود دفاع کند. همین میزان نقشی که قانونگذار برای وکیل در مرحله دادسرا قائل شده است، باید برای فرد بی بضاعت هم قائل می شد. در حال حاضر ما از این زاویه یک مصداق در نقض قانون اساسی داریم که شخص در مرحله دادسرا حق درخواست وکیل تسخیری ندارد، چه بسا اگر در این مرحله وکیل دخالت می کرد شاید اصلا پرونده به دادسرا نمی رفت. یکی از اهداف و فلسفه های تعیین وکیل تسخیری برای متهم، به اصطلاح توازن سلاح است، یعنی از سوی جامعه و شاکی در دادسرا با همه امکانات در پرونده حضور پیدا می کنند و چه بسا از شاکی دفاع کنند و تحقیقات انجام دهند تا بتوانند اتهام متهمرا اثبات کنند. اما از طرف متهم، اگر کسی نباشد که از وی دفاع کند و خود هم توانایی علمی و عملی نداشته باشد، این نابرابری در دادرسی ایجاد می کند و برای رفع این نابرابری است که وکیل تسخیری تعیین شده است. اما در مرحله دادسرا اگر وکیلی برای متهم وجود نداشته باشد چه بسا دادسرا مطلق العنان علیه متهم اقدام کند و این با دادرسی عادلانه و منصفانه مغایرت دارد.

وکلای دادگستری که به عنوان وکیل تسخیری و معاضدتی در دادگاه ها حضور پیدا می کنند هزینه های خود را از کجا می گیرند؟

وکیل معاضدتی گرچه در ابتدا به صورت رایگان وارد پرونده می شود و هیچ حق الوکاله ای از موکل خود دریافت نمی کند اما اگر پرونده نهایتا به نفع موکل وی تمام شود دادگاه طرف دعوا را به پرداخت حق الوکاله وکیل معاضدتی محکوم می کند. بنابراین وکیل معاضدتی در پایان دادرسی اگر جلسه به نفع وی تمام شده باشد، می تواند در کنار اجرای حکم میزان حق الوکاله را هم در مقام اجرای حکم از محکوم علیه دریافت کند و به این ترتیب به حق الوکاله خود برسد، البته این حق الوکاله اگ به وکیل معاضدتی پرداخت شود وی باید ۲۰ درصد از آن را به عنوان سهم کانون وکلا به کانون پرداخت کند. اما وکیل تسخیری اگر به وی از طرف دولت حق الوکاله ای هم پرداخت شود آن حق الوکاله مربوط به خودش است و چیزی به عنوان حق کانون وجود ندارد.

شهروندان برای استفاده از وکیل تسخیری باید به کجا مراجعه کنند و چه شرایطی باید داشته باشند؟

وکیل تسخیری به وسیله متهمی که در دادگاه مشغول محاکمه است، تقاضا می شود آن هم فقط از قاضی که در حال محاکمه وی در دادگاه است. این موضوع هیچ ارتباطی به کانون وکلا ندارد اگر چه وکیل از کانون وکلا انتخاب می شود اما مراجعه تقاضا کننده به کانون وکلا مربوط نمی شود و به شخص قاضی در زمان محاکمه مربوط است و تعیین وی هم اصولا با دادگاه است. اما در کانون وکلا هم کمیسیونی به عنوان کمیسیون وکلای تسخیری وجود دارد. در صورتی که قوه قضائیه از کانون وکلا بخواهد که برای چنین اشخاصی وکیل تعیین کنند، توانایی این کار وجود دارد اما در کل کانون وکلا به تنهایی وارد مسئله وکلای تسخیری نمی شود. بلکه حتما برای این کار باید تقاضایی از قوه قضائیه وجود داشته باشد.

راه دسترسی به وکیل معاضدتی از طریق کانون وکلا چیست؟ محل مراجعه کدام است و شرایط چیست؟

کانون وکلای مرکز از دو زاویه خدمات حقوقی رایگان به مردم ارائه می کند : اول مشاوره حقوقی رایگان به مراجعان است و دیگری تعیین وکیل معاضدتی و رایگان برای افراد بی بضاعت است. در این قسمت هر روزه افراد مراجعه کننده ای وجود دارند که ادعا می کنند توان مالی ندارند و احتیاج به وکیل دارند. کانون در ساختمان معاضدت خود که در ساختمان سعدی جنوبی روبروی مسجد قائم واقع شده است تقاضاها دریافت و ثبت می شود، وکلای با تجربه و با سابقه این درخواست ها را بررسی می کنند که آیا مراجعه کننده حق دارد. در صورت احراز برای دفاع از آن حق با تعیین وکیل موافقت می کنند و از میان وکلای کانون وکلا که توانایی علمی و تخصص و سابقه کارش با آن پرونده تناسب داشته باشد شخصی انتخاب می شود. وی به عنوان وکیل معاضدتی در دادگاه حاضر می شود و بدون دریافت هیچ وجهی به عنوان حق الوکاله از موکل خود دفاع می کند. اما بخش مشاوره رایگان اداره معاضدت کانون وکلای مرکز با هدف کمک به قوه قضائیه طراحی شده است. به منظور رفع اطاله دادرسی و رسیدگی های طولانی که یکی از دلایل آن را قوه قضائیه عدم آگاهی مردم می داند، با این پیش زمینه واحدهایی برای ارشاد و معاضدت حقوقی مردم در دادگستری راه اندازی شده است و از کانون وکلا خواسته شده است که به این اداره ها کمک کند.