وقتی محمدحسین خان از مرو به دربار پناهنده شد، هیچ‌وقت فکر نمی‌کرد مدرسه‌اش مرکز معنوی انقلاب مشروطه در تهران شود.

مدرسه‌ی مروی یا مدرسه‌ی فخریه در سال ۱۱۹۵ هجری شمسی در خیابان ناصرخسرو، کوچه‌ی مقابل شمس‌العماره بنا شد. این مدرسه در کنار مسجدی به همین نام و بازارچه‌ی پیوسته به آن از یادگارهای حاج محمد حسین خان، پسر بیرامعلی خان، است.

محمدحسین خان، معروف به خان مروی، از بزرگان طایفه‌ی قاجار بود. آن‌ها به طور موروثی حاکم مرو، در ترکمنستان کنونی، بودند و به همین دلیل لقب مروی به آنان اطلاق می‌شد. وقتی حاکم بخارا به مرو حمله کرد، حاج محمدحسین خان و خانواده‌اش اسیر شدند. او توانست از بخارا بگریزد و طی سفری دور و دراز به تبت، کابل، سیستان، قاین و سرانجام تهران رفت که با استقبال گرم فتحعلی‌شاه مواجه شد.

از طرف شاه به فخرالدوله ملقب شد و تا پایان عمر خود (سال ۱۱۹۸ شمسی) در ایران ماند. او در مدتی که در تهران بود کلنگ مدرسه و مسجد مروی را زد و آن را بر طلبه‌ی علوم دینی وقف کرد تا هر ماه درآمدها را بین طلاب ساکن مدرسه تقسیم و مازاد آن را برای خرید کتاب‌های روایی و فقهی هزینه کنند. در طول سال‌ها، با تغییر کردن متولیان مدرسه، مدام بر وقفیات، که برای مخارج مدرسه اختصاص داده شده بود، افزوده شد.

بیشتر متولیان این مدرسه از مجتهدان طراز اول بودند که نقش‌های اجتماعی و سیاسی مهمی بازی کردند؛ به طوری که مثلا صدر اعظم شاه در زمان انقلاب مشروطه برای آرامش بخشیدن به اوضاع تولیت مدرسه‌ی مروی را عوض می‌کرد. از جمله متولیان این مدرسه می‌توان به حاج میرزا مسیح تهرانی، که مردم را علیه گریبایدوف تحریک کرد و موجب قبل سفیر روس شد، حاج ملا علی کنی و حاج میرزا حسن آشتیانی، رهبر نهضت مردم علیه واقعه‌ی رژی، اشاره کرد.مدرسه در زمان پهلوی دوم به دبستان و دبیرستان تبدیل شد، اما پس از انقلاب اسلامی دوباره ماهیت حوزوی پیدا کرد. در سال ۱۳۶۳ شمسی، بنابر حکم امام خمینی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی نهمین متولی مدرسه‌ی مروی شد. به تعبیر امام خمینی، مدرسه‌ی مروی فیضیه‌ی تهران و بزرگ‌ترین، قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین حوزه‌ی علمیه‌ی تهران است.

نقشه‌ی مدارس قدیم کاملا مشابه مساجد چهارایوانی است؛ یعنی حیاطی دارند که با ایوان‌هایی احاطه شده‌ است. مدرسه‌ی مروی ایوانی بزرگ در طرف شمال صحن دارد. مدرسه‌ی در واقع از دو مدرسه‌ی کوچک و بزرگ تشکیل شده است. مدرسه‌ی کوچک در ضلع جنوب غربی مدرسه‌ی بزرگ واقع شده و کمی قبل‌تر از مدرسه‌ی بزرگ بنا شد. این دو مدرسه در جنوب منطقه‌ی پامنار واقع شده‌اند. صحن این مدرسه مربع مستطیل و دارای طول شمالی، شامل حجره‌ها، یک کتابخانه، چند باغچه و یک حوض بزرگ در وسط حیاط است.

در قسمت جنوبی صحن، ایوان و شبستان بزرگی است مشتمل بر محرابی بلند که آب‌انبار بزرگی برای استفاده‌ی عموم در جلوخان و زیر آن بنا شده که فعلا متروک مانده است. در ورودی مدرسه رو به جنوب در میدان یا جلوخان مدرسه باز می‌شود. راه ورود به مسجد نیز از همین در است. مدرسه ۳۴ حجره‌ی سنتی و هشت حجره‌ی تازه‌ساز دارد. تزئینات و کاشی‌کاری‌‌ای که کتیبه‌ها، اشعار عالمانه و نام فتحعلی‌شاه و خان مروی (فخرالدوله) بر آن حک شده زینت‌بخش دیوارهای شمالی مدرسه است.

کتابخانه مدرسه‌ی مروی

تاریخ تأسیس کتابخانه‌ی مدرسه‌، واقع در ضلع شمال غربی، با تاریخ بنای مدرسه یکی است. تعداد زیادی از کتاب‌های این کتابخانه را خود بانی مدرسه تهیه کرده است. براساس وقف‌نامه، کسی نمی‌تواند کتابی از کتاب‌های موقوفه را بیرون ببرد و اگر اجازه داشته باشد، تنها یک شبانه‌روز فرصت دارد تا کتاب را برگرداند. این کتابخانه دارای بیش از ۱۰۵۰ نسخه‌ی خطی و ۸ هزار نسخه‌ی چاپی است که بیشتر آن‌ها در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی هستند.

مدرسه مروی و رویدادهای تاریخی

در سال ۱۲۸۴ شمسی، دولت عین‌الدوله دو تن از بازاریان سرشناس را به خاطر گرانی قند چوب زد. تاجران و کسبه فردای آن روز بازارها را بستند و در مسجد شاه تجمع کردند. طی توطئه‌ای از پیش طراحی شده، نیروهای وابسته به دولت به مسجد ریختند و جمعیت را کتک زدند. در نتیجه جمعیت به مدرسه‌ی مروی رفتند و تا ساعت ۳ بامداد در آنجا پناه گرفتند.

در جریان مهاجرت صغرای علما (۲۲ آذر ۱۲۸۴)، دولت وقت برخی از مساجد و مدرسه‌ها را از افراد مشروطه‌خواه و طرفدار مشروطه گرفت و به دولتیان سپرد. از جمله‌ی این مدارس، مدرسه‌ی مروی بود. این حرکت در نظر مردم خیلی ناپسند واقع شد و آنان با فرستادن نامه‌ها و اعلامیه‌هایی به علمای اعلام، این اقدام دولت را محکوم کردند. از میان هشت مورد درخواست مهاجران از دولت عین‌الدوله، یکی هم بازگرداندن مدرسه‌ی مروی به متولی آن، شیخ مرتضی آشتیانی، بود.

یک سال بعد از امضای فرمان مشروطیت، از چهارم تا دهم دی‌ماه ۱۲۸۶ خورشیدی، مخالفان مشروطه در مدرسه‌ی مروی تحصن کردند.

اجتماع دیگر در مدرسه‌ی مروی وقتی بود که خبر قتل عبدالله بهبهانی پراکنده شد؛ فردای آن روز، ۲۶ تیرماه ۱۲۸۹، مردم برای اعتراض در مدرسه‌ی مروی جمع شدند.

سال ۱۳۰۲ هجری شمسی، در جریان انتخابات مجلس عراق، به سفارش دولت انگلیس و توسط دولت وقت عراق عده‌ای از علمای مخالف انتخابات تبعید شدند. در واکنش به این تبعید، علمای تهران در مسجد و مدرسه‌ی مروی جمع شدند و علیه اقدام‌های حکومت عراق و انگلیس خطابه گفتند.

مدرسه مروی در محرم

اعتمادالسلطنه، از درباریان ناصرالدین‌شاه، در خاطراتش اشاره می‌کند که طبق نظر واقف مدرسه، طلاب مدرسه روزهای عاشورا نباید به خارج از مدرسه بروند. همچنین باید هر شب در مدرسه مجلس روضه‌خوانی باشد و شام داده شود. او در خاطراتش به حضور خود در یکی از شب‌های محرم در مدرسه اشاره دارد: «... نماز جماعت خوانده شد. بعد از نماز روضه‌خوانی بسیار خوب و منظمی انجام شد. خدمتکارهای مجلس همه معمم بودند...». در حال حاضر نیز در روزهای محرم و در دهه‌ی اول، نزدیک به دو هزار نفر در مدرسه شام داده می‌شوند.

نظام آموزشی مدرسه

علمای برجسته‌ی متعددی، نظیر شهید مرتضی مطهری و آیت‌الله جوادی آملی، در این مدرسه تدریس کرده‌اند. در حال حاضر، در این مدرسه و پنج مدرسه‌ی تابع آن که عبارتند از: مدرسه‌ی سپهسالار قدیم، مدرسه‌ی مسجد، مدرسه‌ی قنبرعلی‌خان (ولی عصر)، مدرسه‌ی رضائیه و مدرسه‌ی حاج ابوالحسن معمارباشی، علوم دینی در دو سطح تدریس می‌شود. سطح اول، که حدود چهار سال طول می‌کشد و شامل درس‌های مقدماتی مانند ادبیات عرب و منطق است، و سطح دوم که از سال پنجم شروع می‌شود و شامل دروس عالی است. درس‌های مقدماتی در مدارس تحت پوشش مدرسه‌ی مروی و دروس عالی در خود مدرسه‌ی مروی برگزار می‌شود.

مدرسه‌ی مروی زیر نظر حوزه‌ی علمیه‌ی قم طلبه می‌پذیرد و در واقع نماینده‌ی آن در تهران و حومه است. مدتی است که در امر آموزش و کتاب‌های درسی تحولاتی انجام گرفته و مطالب قدیم را با روش‌های جدید آموزشی تلفیق کرده‌اند. این تحول در آموزش سطوح مقدماتی انجام گرفته و مسئولان در تلاش هستند که این تحول را در سطوح عالی نیز اعمال کنند. برای فوق برنامه‌ی طلبه‌ها نیز درس‌هایی مانند زبان انگلیسی و آموزش کامپیوتر در نظر گرفته شده است.

قابل ذکر است که مدرسه‌ی مروی به عنوان شعبه‌ی مرکز تحقیقات کامپیوتری حوزه‌ی علمیه‌ی قم و نیز شعبه‌ی مرکز خدمات درمانی این حوزه در تهران است. طلبه‌های این مدرسه علاوه بر مقرری‌ای که مدرسه برایشان در نظر گرفته، از طرف بیت رهبری و همچنین از طرف آیت‌الله سیستانی نیز دریافتی دارند.

وضعیت فعلی مدرسه

پس از منصوب شدن آیت‌الله مهدوی کنی به تولیت مدرسه‌ی مروی، اقدام‌هایی برای اصلاح و بهبود حجره‌ها، تعمیر کف حیاط و تجهیز کتابخانه انجام شد. پس از فوت مهدوی کنی، حاج شیخ محمدباقر تحریری در ۱۵ مرداد ۱۳۹۶ با حکم آیت‌الله خامنه‌ای به تولیت مدرسه‌ی مروی منصوب شد. در حال حاضر ۳۰۰ طلبه در آن تحصیل می‌کنند و اتاق‌هایش ظرفیت اقامت ۲۰۰ نفر طلبه‌ی شب‌ خواب را دارد.

این مسجد و مدرسه، که اکنون نام مدرسه‌ علمیه‌ی مروی را بر خود دارد، در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۲ خورشیدی با شماره‌ی ۴۱۲ در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسید و در فهرست آثار ملی نیز قرار دارد.

طبق بند ۶ وقف‌نامه‌ی محمدحسین خان مروی، به استثنای محصلان علم، کسانی را که داخل مدرسه می‌شوند نباید بیش از یک ساعت نگاه داشت. بنابراین اگر بخت آن را داشتید که وارد این مدرسه شوید، به احترام محمد حسین خان، دوری حداکثر یک ساعته در آن بزنید.

هرساله توریست ها و گردشگران زیادی از این بنای تاریخی دیدن میکنند.