مجموعه موزه ملی ایران، مهم‌ترین و قدیمی‌ترین موزه ایران است که مجموعه ارزشمندی از آثار ایران باستان را در خود جای داده است.

موزه ایران باستان، اولین موزه رسمی ایران است که بیشترین یافته‌های باستان ‌شناسی حاصل از کاوش‌های علمی از دوران پارینه سنگی تا اسلامی در آن نگهداری می‌شوند. این موزه داری دو بخش «ایران باستان» و «دوران اسلامی» است.

تاریخچه موزه

برای اولین بار پیشنهاد ایجاد مکانی به نام موزه توسط مرحوم مرتضی قلی هدایت ملقب به «صنیع الدوله» عنوان شد. او در فکر ایجاد موزه و اداره‌ای به نام اداره عتیقات برای ساماندهی به وضع کاوش‌های تجاری بود اما به این مقصود نرسید. تا اینکه اولین موزه در سال ۱۲۹۵ خورشیدی به نام «موزه ملی یا موزه معارف»، در یکی از اتاق‌های بزرگ وزارت معارف که در سمت شمال بنای مدرسه دارالفنون قرار داشت، تشکیل شد. این موزه دارای ۲۷۰ قلم شی مفرغی، سفالی، شیشه‌ای، سکه، سلاح‌های قدیمی، مهر، اشیای چوبی، مرقعات، کتاب و منسوجات بود که به وسیله کارمندان اداره عتیقات جمع‌آوری یا توسط مردم اهدا شده بود.

در ۱۳۰۴ خورشیدی اشیای این موزه به تالار آیینه عمارت مسعودیه منتقل شد. از سویی با آغاز حفاری باستان‌شناسان اروپایی به ویژه هیئت باستان‌شناسی فرانسه به ریاست ژاک دومرگان (J.Demorgan) از سال ۱۲۷۶ خورشیدی (۱۸۹۷ میلادی) در شوش توجه مردم ایران به اهمیت مواریث فرهنگی جلب شد. در سال ۱۳۰۶ خورشیدی امتیاز بدون قید و شرط طرف باستان‌شناسان فرانسوی در ایران لغو شد و به آن‌ها اجازه داده شد تنها در شوش به حفاری بپردازند. همچنین از آن‌جا که ایران تصمیم گرفته بود تا موزه و کتابخانه ملی تاسیس نماید، لذا امتیاز طراحی و اجرای آن به فرانسویان داده شد.

به همین منظور آندره گدار، معمار فرانسوی، در سال ۱۳۰۸ خورشیدی ۱۹۲۹ میلادی برای تاسیس موزه و کتابخانه به ایران آمد و رسما کار خود را شروع کرد. کار ساخت موزه ایران باستان در ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۱۳ ه.ش. به دستور رضا شاه آغاز شد. از آن‌جایی که طرح و نقشه یک موزه باید با موضوع و اشیای داخل آن ارتباط و هماهنگی داشته و با تاریخ و هنر آن سرزمین مرتبط و پیوسته باشد، گدار با الهام از طاق کسری  (مشهورترین کاخ شهر تیسفون پایتخت دولت ساسانی که ایوان آن ۳۵ متر بلندی و ۵۰ متر پهنا و ۲۵ متر عمق دارد) بنای موزه را طراحی کرده و دو معمار ایرانی به نام‌های «عباسعلی معمار» و «استاد مرادعلی تبریزی» اجرای آن را برعهده گرفتند.

زمین اختصاص یافته به این موزه در مجموع ۵,۵۰۰ متر مربع بود که ۲,۷۴۴ متر مربع آن زیربنا و بنای موزه حدود ۱۱,۰۰۰ متر مربع است. ساختمان اصلی موزه در سه طبقه ایجاد شده‌ است. شاید در زمانی که این طرح به گدار واگذار شد، در جوی که در آن زمان وجود داشت و حتی عنوان موزه هم آن را تشدید می‌کرد، برای به نمایش گذاشتن اشیای باستانی ایران قدیم،‌ اولین ایده‌ای که در نظر او مجسم شد، همان برگشت به شکل و فرم‌های معماری در ایران باستان بود. در نهایت، آنچه که گدار در مورد ایده معماری موزه به مرحله عمل رسانیده است، بازتابی از معماری ساسانی است.

معماری موزه در واقع مکعب مستطیلی است که از سه قسمت تشکیل شده، ورودی آن از یک آرگ بزرگ ساسانی که فضای ورودی را مشخص می‌کند و یک آجر چینی مناسب به رنگ قرمز قصرهای فیروزآباد، که دیوارهای مرتفع و طویل خارجی را تزیین کرده، با ابهت و وقاری عظیم خود را در مجموعه شهری بیان می‌کند.

تنها فضای جالب که در این حجم مکعبی بزرگ تعبیه شده، فرورفتگی ورودی موزه است که در این حجم ورودی اصلی، ورودی‌های فرعی جانبی قرار دارد که بازدید کننده را به سالن‌های بزرگ هدایت می‌کند و این باعث شده که مقیاس مقایسه‌ای نسبت به حجم عظیم و زیبای ورودی اصلی به وجود آورد.

سپس پلکان‌های رسیدن به مدخل ورودی و ارتفاع صفه‌ای است که سطح سالن همکف موزه در آن قرار دارد. در این‌جا نحوه تمام شدن سقف سیلندر به دیواره روبه‌رو، بهترین و جالب‌ترین هنر گدار در طراحی این بنا است. آرگ‌های آجری برجسته که به صورت تسمه‌هایی از جرزها بالا رفته و شیارهایی در سطح سیلندری سقف به وجود می‌آورد، احساس بیشتری نسبت به ایستایی و نحوه توزیع و حرکت نیروها به دست می‌دهد که در واقع دیواره‌ها و سقف، کالبد واحدی را ایجاد می‌کنند که همبستگی بین فرم و فن‌آوری است.

حجم بزرگ مستطیلی شکل موزه که دارای ابعاد ۳۴×۱۰۰ متر است از سه قسمت فضای ورودی، فضای نمایش اشیا و فضای اداری تشکیل می‌شود که با شکستگی‌هایی در نماهای جانبی، دراز بودن آن تعدیل شده است. سالن‌ اصلی موزه، که به طول ۶۱ متر و عرض ۳۴ متر است، سطحی را می‌سازد به مساحت دو هزار مترمربع که در آن دو نورگیر داخلی به ابعاد ۱۶×۱۶ متر تعبیه شده که نور مناسبی را به فضای سالن اصلی می‌دهد.

در دیواره‌های جانبی شرقی و غربی، پنجره‌های باریک و بلند مناسبی تعبیه شده که ریتمی یکسان و تکراری در سطح دیوار ایجاد می‌کند، که در بین جرزهای اصلی که از ضخامت دیوار بیرون آمده و تا انتهای قرنیز پشت‌بام بالا می‌رود، قرار گرفته است. این پنجره‌ها باعث شده که با کمک نورگیر وسط، نور کافی برای نمایش اشیا فراهم آید. این سالن در دو طبقه ادامه می‌یابد که با دو راه‌پله‌ای بزرگ به یکدیگر ارتباط دارند. در سطح بالا متاسفانه پنجره‌های شرقی و غربی وجود ندارد. شاید به خاطر زیبایی در نما، فضای مرده، بی‌روح و تاریکی را درست می‌کند که باعث دلتنگی و افسردگی بازدیدکنندگان می‌شود.

ساخت موزه دوران اسلامی با انگیزه انجام فعالیت‌های گوناگون فرهنگی در سال ۱۳۲۳ در محوطه موزه ملی ایران آغاز شد و با وقفه‌های متعدد سرانجام در سال ۱۳۲۹ معماری آن پایان یافت. اما انجام مراحل تکمیلی آن به سال‌های بعد موکول شد.

ساخت موزه دوران اسلامی با انگیزه انجام فعالیت‌های مختلف فرهنگی در سال ۱۳۲۳ در محوطه، بر پایه همین تفکرات، تغییرات بنیادین در قوانین باستان‌شناسی و علمی شدن این شاخه از فعالیت‌ها و پژوهش‌های تاریخی – فرهنگی به وجود آمد، و در عین حال فعالیت‌های میدانی و پژوهشی باستان شناختی، هدفمند شد و توسعه کمی و کیفی مشهودی یافت.

گسترش کاوش‌های باستان شناختی و ازدیاد روز افزون آثار در موزه ملی ایران، موجب شد که این موزه طی چند مرحله، گسترش کمی و کیفی یا در حد فاصل سال‌های ۱۳۵۷ تا ۱۳۷۰، علاوه بر تعویض ویترین‌های موزه، نوسازی سیستم گرمایشی و سیستم برقی موزه، واحدهایی تحت عنوان انبار و گنجینه در زیر موزه، ساخته و اضافه شد.

در سال ۱۳۷۵، آثار دوران اسلامی، رسما از موزه ایران باستان منفک و به ساختمان مجاور موزه منتقل شد. این ساختمان که در سال ۱۳۳۷ ساخته شده بود، در ابتدا با هدف احداث موزه مردم‌شناسی مدنظر بود که پس از انقلاب، با ایجاد سازمان میراث فرهنگی و تمرکز اشیا باستانی در موزه ایران باستان، طرح تغییر نام کلی موزه، به موزه ملی ایران و اضافه شدن موزه‌ای تحت عنوان موزه اسلامی مطرح و اجرا شد که در نهایت در سال ۱۳۷۵ با گشایش رسمی موزه دوران اسلامی، مجموعه موزه ایران باستان و موزه دوران اسلامی، تحت عنوان موزه ملی ایران رسمیت یافت و پلان آن به طرح چلیپای دوران ساسانی در نظر گرفته شد.

سرانجام این موزه با حدود ۱۰ هزار متر مربع در چهار طبقه در سال ۱۳۷۵ افتتاح شد. دو طبقه آن اختصاص به نمایش آثار هنر اسلامی دارد و دو طبقه دیگر آن امکان فعالیت‌های جنبی را میسر می‌سازد. در حال حاضر موزه ملی ایران با دو موزه ایران باستان و دوران اسلامی با زیربنای بیش از بیست هزار مترمربع در زمینی به مساحت ۱۸۰۰۰ متر مربع و با آثاری حدود ۳۰۰,۰۰۰ شی مهم‌ترین موزه کشور محسوب شده و در رابطه با فرهنگ و هنر ایران بهترین موزه جهان به حساب می‌آید.

گنجینه و آثار موزه ایران باستان

موزه ملی ایران آثار مربوط به دوران مختلف پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی ایران را در خود جای داده است و قدیمی‌ترین اثری که نشانگر حضور انسان در فلات ایران حدودا در هشتصد هزار سال پیش است، در این موزه نگهداری می‌شود. از آن‌جا که فرهنگ، هنر و تمدن ایران همواره در تمام دوره‌ها با هویت ایرانی بدون وقفه راه تکامل را پیموده است. لذا آثار به نمایش درآمده در این موزه، جدای از تمامی خصوصیات منحصربه‌فردی هنر خو،د از این ویژگی نیز برخوردارند. موزه ملی ایران همواره در انجام مسئولیت خطیر خود برای معرفی بهتر این تمدن عظیم گام برداشته است و در این ارتباط برگزاری نمایشگاه‌های مختلف داخلی و خارجی، چاپ بورشور، بولتن، کاتالوگ و غیره را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده‌ است.

موزه ملی ایران شامل ۱۳ بخش است: پیش از تاریخ، تاریخی اسلامی، مهر و سکه، مرمت، بخش کتیبه‌ها، کتابخانه و مرکز اسناد پژوهشی، تاریخ هنر ایران، پژوهشی، تاریخ تمدن ملل، عکاسی، روابط عمومی و روابط بین‌الملل.

کهن‌ترین اشیای به نمایش در آمده در سالن ایران باستان مربوط به دوره‌های گوناگون پارینه سنگی از مرحله قدیم آن تا اواخر دوران مذکور است. قدیمی‌ترین دست‌ساخته‌های این بخش که از سنگ کوارتز ساخته شده‌اند، مربوط به حوزه رودخانه‌ای در شرق مشهد هستند که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. از دیگر مجموعه‌های قدیمی این بخش گنجی مربوط به استان گیلان و آثاری است که در نزدیکی مهاباد کشف شده که حدود ۷۰۰ تا ۴۰۰ هزار سال قدمت دارند. از دوره‌های پارینه سنگی میانی و جدید نیز آثار جالب توجه‌ای در سالن موزه به چشم می‌خورد که بین ۲۰۰ هزار تا حدود ۱۰ هزار سال قدمت دارند.

یکی از جالب‌ترین اشیای موزه ایران باستان مرد نمکی ۱۷۰۰ ساله‌ای است، که در سال ۱۳۷۲ توسط معدن‌کارانی که در حال خاکبرداری و استخراج نمک از معدن نمک چهرآباد استان زنجان بودند، در اواسط یکی از تونل‌های معدن به طول ۴۵ متر کشف شد. مرد نمکی موزه ایران باستان نخستین مرد نمکی است که در این منطقه یافت شد.

اندیشه تأسیس و فعالیت موزه، در بطن تفکرات و تحولات سال‌های دهه ۱۳۰۰ و ۱۳۱۰ شکل گرفت. پس از تاسیس این موزه در آن سال‌ها،‌ اندیشه‌های نوگرایی، با تکیه بر اصول فرهنگ کهن ایرانی و احیای سنت‌ها و ارزش‌ها و افتخارات ایران باستان، گسترش و نمود روزافزونی داشت، که تبعات آن احداث نهادها و موسسات علمی– فرهنگی، صنعتی، نظیر دانشگاه تهران، بیمارستان‌ها، مدارس و … بود.

موقعیت جغرافیایی و مسیر دسترسی

موزه ایران باستان در ابتدای خیابان ۳۰ تیر، در خیابان امام خمینی تهران واقع است.

این موزه تاریخی هرساله بازدیدکنندگان زیادی دارد.