در کوچه‌پس‌کوچه‌های تهران هنوز مکان‌های دیدنی بسیاری وجود دارد که ناب مانده‌اند و کم‌تر از آن‌ها بازدید می‌شود. کلیساهای پایتخت یکی از این محل‌ها هستند که نسبت به سایر جاذبه‌های تهران بازدیدکنندگان کم‌تری دارند. کلیسای حضرت مریم در خیابان میرزا کوچک‌خان جنگلی انتخابی مناسب برای گشت‌وگذار در تهران به‌حساب می‌آید.

تاریخچه کلیسا

ساخت این کلیسا در تاریخ 1317 پایان یافت و در سال 1324 به‌دستگاره گین کاتولیکوس تقدیس شد. آن زمان برای ساخت این کلیسا 60 هزار تومان بودجه اختصاص دادند. باتوجه به هزینه بالایی که برای بنای کلیسا نیاز بود، خیری ارمنی به‌نام رومان عیسی یان 40 هزار تومان دیگر نیز به بودجه اولیه افزود. درپی نسل‌کشی ارامنه در سال‌های 1915 تا 1917 که با عناوین هولوکاست ارامنه و کشتار ارامنه نیز شناخته می‌شود، جمعیت زیادی از آن‌ها به ایران مهاجرت کردند. این رویداد برای ارمنی‌ها تلخ‌ترین واقعه محسوب می‌شود که هنوز هم برای آن عزاداری می‌کنند.

این جمعیت زیاد نیاز به جایی برای دعا و عبادت داشتند. به‌این‌ترتیب در زمان پهلوی نقشه ساخت بنا طراحی شد. پس از پایان کار متوجه شدند بنای ساخته شده از آنچه مدنظر معماران بود، مساحت کم‌تری دارد. با‌این‌وجود این کلیسا یکی از عبادت‌گاه‌های مهم ارامنه به‌حساب می‌آید. چند سالی می‌شود که ارامنه در این کلیسا موزه اسقف اعظم آرداک مانوکیان را برپا کرده‌اند.

بازدید از موزه

شما در روزهای دوشنبه تا پنجشنبه از ساعت 9 صبح تا 13 امکان بازدید از موزه را دارید. فقط مسیحیان می‌توانند از بخش عبادت‌گاه کلیسا بازدید کرده و در آن دعا کنند. روزهای شنبه و یکشنبه ارامنه و سایر مسیحیان در کلیسا به اجرای مراسم دعا و نیایش می‌‌پردازند. بنابراین این دو روز اجازه بازدید از کلیسا را ندارید. برای بازدیدهای گروهی باید از سوی شهرداری یا سازمان میراث فرهنگی مجوز داشته باشید. برای بازدید از موزه باید مبلغ پنج هزار تومان پرداخت کنید.

کلیسا به دربی فلزی به رنگ‌های سفید و طوسی با علامت صلیب مجهز است و ورودی آن در خیابان میرزا کوچک‌خان جنگلی قرار دارد. این جاذبه گردشگری با حیاطی بزرگ ساخته شده که بنای کوچکی در آن دیده می‌شود.

عبادت‌گاه کلیسا

پس از ورود به کلیسا و عبور از حیاط به عبادت‌گاه حضرت مریم می‌رسید. در حیاط چند مجسمه کوچک از بانیان کلیسا قرار داده‌اند. بنای عبادت‌گاه یک ناقوس‌خانه دارد و به‌سبک بیزانسی ساخته شده است. این نوع معماری در گرجستان و روسیه استفاده می‌شد. کلیسای حضرت مریم سه ورودی دارد که همه آن‌ها سبک معماری ارمنی در سده‌های چهارم و پنجم میلادی را یادآور می‌شوند. معماری کلیسا مانند مکعب مستطیلی است که بخش ورودی به‌شکل مکعب را به آن افزوده‌اند. در کلیسای حضرت مریم یک گنبد با 12 نورگیر در بخش نمازخانه خواهید دید.

در بدو ورود میزی می‌بینید که شمع‌های زیادی روی آن قرار دارند. با پرداخت 1000 تومان به مسئول کلیسا می‌توانید یکی از شمع‌ها را بخرید و مشغول دعا شوید. مسیر راهرو عبادت‌گاه با فرش کرم رنگی پوشانده شده است. در گوشه‌وکنار عبادت‌گاه حضرت مریم و محل ایستادن کشیش چند فرش دست‌باف نیز گذاشته‌اند. روی دیوار‌های کلیسا را با نقاشی‌های قدیمی و آثاری چشم‌گیر تزیین کرده‌اند.

اکثر پنجره‌ها شیشه‌هایی طرح‌دار و بی‌رنگ دارند که بالای آن‌ها قسمتی ترکیب شده از شیشه‌های رنگی به‌چشم می‌خورد. محیط داخلی کلیسای حضرت مریم سقف بسیار بلندی دارد که با لوسترهای بسیار بلند و قدیمی روشن می‌شوند. نیمکت‌های چوبی طویلی در سالن چیده شده‌اند که پشت آن‌ها قفسه کوچکی برای قرار دادن کتاب‌های دعا تعبیه شده است.

موزه اسقف آرداک مانوکیان

برای رسیدن به موزه باید از عبادت‌گاه خارج شوید. به‌سمت چپ بپیچید و از دربی قرمز رنگ عبور کنید. مسیر مستقیم‌تان را ادامه دهید تا ردیفی از پله‌ها را ببینید که به‌سمت پایین رفته‌اند. سردر این پله‌ها نام موزه به زبان ارمنی نوشته شده است. پس از پایین آمدن از پله‌ها راهنمایان موزه که دو خانم میان‌سال هستند، از شما استقبال می‌کنند. پس از خرید بلیت به‌ارزش پنج هزار تومان اجازه بازدید از موزه را خواهید داشت.

این موزه در سال 2008 ساخته شده و دراختیار انجمن خلیفه‌گری ارمنی‌های تهران قرار دارد. موزه یک سالن بزرگ مستطیلی را شامل می‌شود که دورتادور آن اتاقک‌هایی ساخته‌اند. این اتاقک‌ها علاوه‌بر درب جدا برای هریک، به‌یک‌دیگر نیز راه دارند. در هر اتاق به بررسی یک وجه از تاریخ ارامنه پرداخته می‌شود. برای لذت بیشتر از موزه باید پای صحبت راهنمای موزه بنشینید. اغلب آثار این موزه در قفسه‌های شیشه‌ای با پوشش حفاظتی چیده نشده‌اند؛ بلکه روی میزی ساده قرار گرفته‌اند. با کمی گشت‌وگذار در موزه می‌فهمید که بیش‌تر این آثار را ارمنیان ساکن ایران به موزه اهدا کرده‌اند.

فرهنگ میان ارامنه در ایران

روی میز اول تاریخچه روزنامه آلیک را خواهید دید. این روزنامه برای جامعه ارمنی زبان ایران در هشت صفحه و به‌صورت عصرانه از سال 1345 شمسی منتشر می‌شد. دفتر روزنامه را در خیابان جمهوری اسلامی تاسیس کردند. مسئولان روزنامه دوهفته‌نامه آلیک جوانان، ماهنامه ارمنی زبان آلیک، ضمیمه‌های شارشوم، های‌یریداساید و اوسانوآکان همراه با ضمیمه‌های ادبی را برای ارمنیان تهیه می‌کردند.

طبق گفته‌های راهنمای موزه آن‌چه باعث استمرار فرهنگ ارمنیان در سال‌های حضورشان در ارمنستان و ایران شده است، توجه آن‌ها به حروف، کتاب و انتقال علوم محسوب می‌شود. قفسه‌ای در سالن اصلی وجود دارد که کتاب‌های قدیمی به‌خط ارمنی را در آن چیده‌اند. دو کتاب از میان آن‌ها به قرن ششم میلادی باز می‌گردد. از قرن چهارم میلادی خط و حروف اختراع شد. ابتدا خواندن کتاب‌ها امری بسیار مشکل بود؛ اما با گذر زمان و اصلاح خط و حروف انتقال علم راحت‌تر انجام شد.

ورزش در موزه اسقف آرداک مانوکیان

در یکی از قفسه‌ها آثار ورزشی را می‌بینید که فوتبالیست‌ها و ورزش‌کاران به موزه اهدا کرده‌اند. مدال‌های قهرمانی، لوح‌های تقدیر، توپ‌های ارزشمند ورزشی و… ازجمله آثار دیدنی این قسمت هستند. بعضی از این ورزش‌کاران ساکن ایران بوده و برخی دیگر خارج از کشور زندگی می‌کنند.

ظروف، جواهرات و آثار مهم موزه

ظروف نقره ارزشمندی که از طرف مسیحیان ایرانی یا ارمنی اهدا شده، جواهرات قدیمی و صلیب‌های جواهرنشان در یکی از قفسه‌ها دیده می‌شوند. صلیب‌هایی با سنگ‌های قیمتی و مروارید نشان که ارزش مادی و معنوی زیادی دارند. پول‌ها، اسکناس‌ها و سکه‌های مختلفی که در دوران قدرت ارمنستان چاپ و ضرب شده‌اند از سوی کارشناس ادیک هوانسیان اهدا شده‌اند. عطردان‌ها و شمع‌دان‌های نقره‌ای که قدمت زیادی دارند، توجه شما را جلب می‌کنند.

یکی از قفسه‌ها به بررسی تاریخ اولین انجمن خلیفه‌گری ارامنه در ایران می‌پردازند. قاب عکسی از آن‌ها همراه اسم و امضایشان در این قسمت به‌چشم می‌خورد. در بخش دیگری می‌توان مدارک شناسایی اسقف‌ها و کشیش‌های مهم تاریخ ارامنه را مشاهده کرد که نقشی اساسی در تاریخ زندگی این مردم داشتند. درجات، افتخارات و گواهینامه‌هایشان و مجسمه‌هایی از چهره آن‌ها در تالار اصلی دیده می‌شوند.

پوشش ارامنه در موزه و کلیسای حضرت مریم

پوشش لباس کشیش و اسقف اولین چیزی است که نظرتان را جلب می‌کند. کشیش مسئولی است که مراسم‌های دعا را انجام می‌دهد و ارتباط بیشتری با مردم دارد. اسقف روی کار کشیش‌ها نظارت داشته و فقط یک‌بار در سال در کلیسا سخنرانی می‌کند. اسقف مسئولیتی بزرگ‌تر نسبت به کشیش انجام می‌دهد. لباس‌های آن‌ها و عصایی که به‌ دست می‌گیرند، در هر مراسم متفاوت است.

اسقف در جاهای رسمی با لباسی مانند شنل کلاه‌دار و سیاه رنگ و عصایی متوسط و صاف حاضر می‌شود. در مراسم‌هایی با رسمیت کم‌تر لباسی رنگی با کلاهی جداگانه می‌پوشد که عصایی با سری گرد همراه دارد. پس از پایان یافتن مراسم دعا یک صلیب کوتاه دسته‌دار را به دست می‌گیرد و برای روز خاصی میان مسیحیان سخنرانی می‌کند.

در تاریخ ارامنه و مسیحیان همیشه استفاده از لباس‌هایی پوشیده مرسوم بود. زنان همیشه باید موهای خود را می‌پوشاندند. این پوشش باتوجه به منطقه جغرافیایی که در آن زندگی می‌کردند، متفاوت بود. برای مثال در شمال ایران روسری‌ها دور گردن بسته می‌شد. در فرانسه نیز کلاه‌هایی با لبه‌های پهن برای پوشش مو استفاده می‌کردند.

راهرویی برای معرفی کلیساها

سمت راست تالار اصلی موزه اسقف آرداک مانوکیان راهرویی قرار دارد که در آن نمایشگاه عکسی از مهم‌ترین کلیساهای ایران برگزار کرده‌اند. کنار هر عکس توضیحاتی درباره آن‌ها نوشته شده است. بعضی از این کلیساها با معماری ارمنی و برخی دیگر با ترکیبی از معماری ایرانی و اسلامی ساخته شده‌اند. دیر استقانوس مقدس در رشت، کلیسای چوپان، دیر وانک در اصفهان، کلیسای سرکیس مقدس در تبریز و کلیسای مریم مقدس در آذربایجان غربی ازجمله این عبادت‌گاه‌ها هستند. قره کلیسا در آذربایجان غربی دومین کلیسای ساخته شده در جهان است که بازدیدکنندگان زیادی دارد.

انتهای این راهرو لباس‌هایی بسیار قدیمی متعلق به خانواده‌های ارمنی دیده می‌شوند که برای قرارگیری در موزه به آن اهدا کرده‌اند. بعضی از این لباس‌ها به دوره نسل‌کشی ارامنه مربوط می‌شود. میز و صندلی‌هایی ساخته شده از چوب و برنز که روی آن‌ها عباراتی با خط ارمنی نوشته شده جذابیت خاصی دارند. وارتان و ادوین کاسپاریان آن‌ها را به موزه هدیه داده‌اند. یک دستگاه شمع‌سازی در این راهرو می‌بینید که نظیر و همتایی در جهان ندارد. از این دستگاه فقط یک نمونه در جهان وجود دارد که پس از مرگ سازنده ارمنی آن روش کار و چگونگی ساخت دستگاه نیز مانند رازی سربه‌مهر زیر خاک رفت.

نقاشی‌ها، مجسمه‌ها و آلات موسیقی

یکی از اتاق‌ها محلی برای نگه‌داری نقاشی‌هایی است که هنرمندان ارمنی آن‌ها را کشیده‌اند. کنار این نقاشی‌ها ردیف‌هایی از مجسمه دیده می‌شود که نظرتان را جلب می‌کند. ادمان آیوازیان، سیمون آیوازیان، هراچ کاراپتیان و هاروتون میناسیان از هنرمندان و سازندگان این آثار هستند.

اتاق دیگری نیز پشت این بخش قرار دارد که در آن سبک زندگی مردم ارامنه در نواحی مختلف کشور با ماکت‌ها و کاردستی‌های کوچک و بزرگ نشان داده شده است. فرش‌ها و گلیم‌هایی بسیار قدیمی را به دیوار آویزان کرده‌اند که در کلیساها مورداستفاده قرار می‌گرفت. چندین ارگ، پیانو، ساز و بانچو قدیمی نیز در این اتاق به‌چشم می‌خورد که در گذشته برای اجرای موسیقی حین مراسم دعا در کلیسا استفاده می‌شدند.

راه‌های دسترسی به موزه و کلیسای حضرت مریم

با استفاده از مترو خود را به ایستگاه سعدی در خط یک یا ایستگاه نواب در خط دو برسانید. سپس با اتوبوس‌های خط میدان جمهوری_بهارستان یا میدان جمهوری_کریم‌خان زند به خیابان میرزا کوچک‌خان بروید و با دو یا سه دقیقه پیاده‌روی کلیسای حضرت مریم را پیدا کنید. اگر با ماشین شخصی به این کلیسا می‌آیید، می‌توانید ماشین‌تان را در خیابان مجاور، مسعود سعد، یا کوچه‌های اطراف پارک کنید.

تجربه گشت‌وگذار در کلیسای حضرت مریم خاطراتی به‌یادماندنی برایتان می‌سازد.