برای اولین‌بار پس از ورود اسلام به ایران، پادشاهی از دودمان قاجار الگوی حکاکی دربار بر کوه را به کار گرفت. نمایش اقتدار بر کوه واکنشی در مقابل عهدنامه‌ی ترکمانچای بود.

در محدوده‌ی شمالی شهر ری، به سمت پارک چشمه علی که بروید، روی کوهی ۲۰ الی ۳۰ متری فتحعلی‌شاه را می‌بینید که در قابی خانوادگی همراه با پسرانش دوره‌همی گرفته‌اند. فتحعلی‌شاه روی تختی که شبیه به تخت طاووس است، نشسته و پسرانش از کوچک و بزرگ که در آن موقع ماشاالله هر کدام بزرگ و والی جایی از ایران شده بودند، جمع‌شان جمع است.

قضیه برمی‌گردد به سال ۱۲۱۰ خورشیدی. جنگ‌های ایران و روس تمام شده بود و آن طرف ارس  به دست بیگانه افتاده بود. شاه ایران که جانشین بنیانگذار حکومت قاجارها بود، برای نشان دادن قدرت و اقتدار خود تصمیم گرفت روش ایرانیان باستان، یعنی حکاکی نقش برجسته بر کوه را در پیش گیرد.

فتحعلی‌شاه پیش از رسیدن به حکومت، یعنی در زمان آقامحمدخان، حاکم فارس بود و در آنجا نقش برجسته‌های ایرانیان باستان در تخت جمشید، نقش رستم، بیشاپور و ... را پیش چشم داشت. او از آن‌ها الگوبرداری کرد و وقتی هم به حکومت رسید، در بخش هنرهای تجسمی به دو مقوله‌ی نگارگری و سنگ‌نگاری توجه زیادی نشان داد. به طوری که از هشت نقش برجسته‌ای که از دوره‌ی قاجار به جا مانده، هفت‌تای آن‌ها متعلق به فتحعلی‌شاه است.

نفس ایجادنقش برجسته روی کوه آن هم تصویر شاه و درباریان در ایران پس از اسلام بی‌سابقه بود. با ورود اسلام به ایران تمثال و نقش و هرآنچه مستعد پرستش واقع شود، منع شده بود؛ اما فتحعلی‌شاه دست به کار بزرگی زد و برای اولین‌بار نقش شاه را در منظر عموم و در ابعاد وسیع به صورت نقش برجسته به نمایش گذاشت.

انتخاب چشمه علی برای ایجاد نقش برجسته عجیب نبود؛ چشمه علی با پیشینه‌ی ۸ هزار ساله در منطقه‌ای کانونی از شهر مهم ری قرار داشت و وجود نقش برجسته در آنجا می‌توانست بیشترین توجه‌ها را به خود جلب کند. در نتیجه فتحعلی‌شاه حجارباشی، نقاش‌باشی و معمارباشی را جمع کرد و وظیفه‌ی صاف کردن کوه و درآوردن این نقش برجسته‌ی بزرگ را بر دوش آنان گذاشت.

در این نقش، فتحعلی‌شاه روی تختی در مرکز تصویر نشسته و ۱۶ تن از پسرانش نیز در اطراف او گرد آمده‌اند. هر کدام از اشخاص معرفی شده‌اند. اسامی افراد نقش‌شده در این نقش برجسته عبارتند از: نواب اشرف والا نایب‌السلطنه، نواب حسن علی میرزا (والی تهران)، نواب محمدتقی میرزا، نواب والا محمد ولی میرزا (والی خراسان)، نواب حسینعلی میرزا، نواب محمدظهیر میرزا، نواب اماهوری میرزا، نواب اشرف والا (خسرو)، نواب شیخ علی میرزا، نواب حیدرقلی میرزا، نواب عبدالله میرزا، نواب اشرف والابهمن میرزا، نواب کامران میرزا و نواب موچول میرزا.

در طرف دیگر قاب، شاه با نشان فرمانروایی یعنی یک سایه‌بان و یک باز شکاری نقش شده است.

این نقش برجسته دو کتیبه دارد: کتیبه‌ی اول شامل یک قصیده و ترکیب‌بند از عندلیب است که کتیبه‌ی اصلی این نقش برجسته به شمار می‌رود و در سال ۱۲۱۰ خورشیدی / ۱۸۳۱ میلادی نوشته شده است. اشعار از این قرار هستند:

«بود خرم (فرهمند) پاک جان آدم و حوابه پیکر جان روحانی به طلعت خواجه (مصفا)

عیان شد تمثال خاقانی چو آن فرهاد فرهنگی به میدان فتح ربانی به ایوان نور سبحانی

چو عشاق کلک بر سنگ شد گفتا خرد شادان ز شه شد نقش خاقان نام این ایوان چرخ‌آسا

چو مویی خام عنان سخت گرفتم و گفتم برآرد از پی تاریخ نامش عندلیب آوا

تعال‌الله همه روی زمین را تو از او دار تجلی کرده نور جاودان از سینه سینا

سپهر عزم و کوه خرم و آرامی که همواره چه ارکان گوهر رخشان چه در کوه صخره (صما)

جهان داد و دین فتحعلی‌شاه آنکه از دانش زمین و آسمان از خرم و عزمش واله و شیدا»

کتیبه‌ی دوم، که یک سال بعد یعنی ۱۲۱۱ خورشیدی (۱۸۳۲ میلادی) نوشته شد، اشعاری از میرزا محمدتقی علی‌آبادی متخلص به «صاحب دیوان» است:

«چون مصور نقش شاهنشه طراز سنگ کرد / آفتاب ز آسمان بر دست بوس آهنگ کرد

شاهنشاهان خان ایران خسرو صاحبقران / آنکه چون نوشیروان زنجیر عدل آونگ کرد

مغربان فتحعلی‌شاه آنکه اندر گیر و دار / قهر او بر شهریاران ملک گیتی تنگ کرد»

این اشعار مشابه آن‌هایی است که در سنگ‌نگاره‌ی تنگه واشی فیروزکوه درج شده‌اند. خود حجاری نیز یادآور نقاشی از فتحعلی‌شاه و پسرانش بر دیوارهای تالار نگارستان تهران است.

نقوش و کتیبه در قابی مستطیل‌شکل، بدون در نظر گرفتن پرسپکتیو، از روبه‌رو حک شده‌اند.

نقش شاه بر تخت نشسته مشابه الگویی ساسانی، به‌خصوص نقش برجسته‌ی بهرام دوم در سراب بهرام، است. پادشاه ساسانی و درباریانش در آنجا در یک فضای آرام محصور در زمینه‌ی پای صخره‌ها قرار دارند. بدون توجه به زمان و مکان، نقش برجسته را می‌توان تجلی جاودانگی مقام سلطنت دانست. این ویژگی در نقش برجسته‌ی فتحعلی‌شاه نیز وجود دارد. این نقش، به عنوان نمادی از قدرت شاهنشاهی قاجار، نمایانگر استمرار جانشینی فتحعلی‌شاه قلمداد می‌شود.

سیاست شاه در استمرار سلطنت، تقسیم و توزیع مناصب حکومتی بین خاندان و نزدیکان خود بوده است که در نقوش حک شده‌ی نزدیکان و پسران شاه در نقش برجسته‌ی چشمه علی به خوبی قابل مشاهده است. شاه با حضور در کانون این تصویر شکوه و جلال خود را به رخ دیگران می‌کشید.

مقطوع‌النسل بودن آقامحمدخان قاجار خود عاملی بود تا فتحعلی‌شاه در نقوش بر تعدد فرزندانش تأکید کند. محصور شدن شاه در بین شانزده فرزند پسرش خود شاهدی بر باروری، مردانگی و تداوم قلمرو سیاسی‌اش بود.

فتحعلی‌شاه با این نقش برجسته در واقع یکپارچگی طایفه‌ی قاجار و شمار زیاد حامیانش را نشان می‌دهد. او علاوه بر اشاره به اهمیت و موقعیت خانوادگی، با تصویر کردن شاهزادگانی که هر یک والی ولایتی، همچون آذربایجان و خراسان، هستند در واقع بر حفظ تمامیت ارضی کشور تأکید می‌کند.

معروف‌ترین نقش برجسته‌ی قاجاری در ۹ فروردین ۱۳۷۸ با شماره‌ی ۲۲۸۴ ثبت ملی شد. در سال ۱۳۸۸ هم، به همت شهرداری منطقه ۲۰، ۲۴ پروژکتور رنگی در محوطه نصب شد تا جلوه‌ی زیباتری به اثر ببخشد.

ابن بابویه، برج طغرل و دژ رشکان از جاذبه‌های گردشگری نزدیک چشمه علی هستند.

پیشنهاد میکنیم علاقه مندان از این نقش برجسته زیبا دیدن کنید.