آتشکده آتشکوه که برخی محققان معتقد هستند در ابتدا بنایی چهارطاقی بوده، مهم‌ترین اثر باستانی محلات است. این بنا در عصر ساسانی یکی از بزرگترین چهارطاقی‌های ایران بوده است.

آتشکده آتشکوه محلات یکی از آثار به جای مانده از دوران باستان در ایران است. این آتشکده در نزدیکی شهر نیم‌ور در استان مرکزی قرار گرفته است. محققان تاریخ، سابقه این بنا را به عهد ساسانیان می‌رسانند. این بنای باستانی چهارطاقی داشته که دارای ستون‌های سنگی استوانه‌ای شکل بوده که روی هم استوار می‌شدند. بنای آتشکده اتاق‌هایی سرپوشیده داشت. در این آتشکده محلی برای برافروختن آتش در نظر گرفته شده بود. این آتشکده در محلی قرار گرفته که بسیار سرسبز است. امروزه این بنا طور کلی در حال تخریب است. این اثر باستانی در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۱۷ با شماره ۳۱۱ به عنوان یکی از آثار باستانی ایران ثبت ملی شد.

مشخصات معماری آتشکده آتشکوه

آتشکده آتشکوه که در روستای آتشکوه قرار دارد، در حال حاضر خاموش است. بنای آتشکده به صورت تخریب شده درآمده و تنها ستون‌هایی از آن برجای مانده است. این آتشکده خاموش در ۵ کیلومتری راه نیم‌ور به دلیجان در نزدیکی روستای آتشکوه است. آتشکده در ۱۳کیلومتری شهر محلات در دامنه کوه آتشکوه و در کنار رودخانه آتشکوه قرار گرفته و مساحتی حدود ۶۰۰ مترمربع را به خود اختصاص داده است.درازای این بنا حدود ۴۰ متر و پهنایش در بخش شرقی حدود ۶۰ متر و در بخش غربی حدود ۲۵ متر است. دو تالار شرقی و غربی و یک راهرو، سه قسمت اصلی تشکیل‌دهنده این بنا هستند. تالار شرقی که به نظر تالار اصلی باید باشد، محل قرار گرفتن آتشدان و محلی برای نیایش بوده که خود شامل یک تالار مربع شکل با اضلاع ۱۲ متر و ۶۰ سانتی‌متر است. چهار ستون ۶ متری که از سنگ و ساروج شناخته شده‌اند، نگهدارنده‌ای مستحکم برای طاق این تالار هستند که گنبد و طاق بنا بر آن‌ها استوار شده است.

تاریخچه بنای آتشکده

در مورد آتشکده آتشکوه در منابع تاریخی اشاره‌های مختصری شده است. ابن فقیه همدانی این بنا را تا قرن چهارم هجری برپا و دارای کارکرد دانسته و آن را هم تراز ایوان کسری و معبد آناهیتا در کنگاور دانسته است. علاوه بر ابن فقیه، آندره گدار باستان‌شناس معروف نیز در سال ۱۳۱۰ شمسی این بنا را بررسی کرد. گدار ابتدا بنا را آتشکده ذکر کرد و نقشه‌ای احتمالی را از دیوار محاطی و دهلیزهای احتمالی آن ترسیم کرد، اما با بررسی‌های بیشتر نظر خود را مبنی بر آتشگاه بودن بنا رد کرد و کارکرد بنا را نوعی علامت ردیابی دانست. گدار در این مورد گفته است:ترکیب این بنا به نظر عجیب است. شبستان بزرگ گنبددار خیلی بازی وجود دارد که گنبد آن بر پایه‌هایی با ستون‌های جاسازی شده در دیوار نهاده شده است.محققان سابقه این بنا را به حدود ۲۰۰۰ سال قبل می‌رسانند و آن را به پایان دوره پارتیان و اوایل دوره ساسانی نسبت می‌دهند.

آتشکده یا چهارطاقی؟

برخی محققان نیز بنای آتشکوه را نه آتشکده بلکه چهارطاقی دانسته‌اند. بناهای چهارطاقی ایران برگرفته از قداست عدد ۴ در اعتقادات باستانی ایران و اهمیت چهار عنصر باد، آب، خاک، آتش در فرهنگ مذهبی باستان بوده که در معماری خود را نشان داده است. یکی از کسانی که چنین نظریه‌ای دارد، رضا مرادی غیاث آبادی است. این محقق منطقه آتشکوه را مورد مطالعه میدانی قرار داده و در مشاهدات خود به این نتیجه رسیده است که بنای آتشکوه نه آتشکده بلکه یک چهارطاقی بوده است و به اشتباه آتشکده خوانده می‌شود که البته این موضوع در مباحث معماری ایران کمی جای بحث دارد. وی این چهارطاقی را از نمونه‌های چهارطاقی منفرد با شکل متقارن چهار وجهی و قاعده مربع می‌داند.

اما لازم به ذکر است بر اساس تحقیقات صورت گرفته روی معماری ایران غالبا تمامی آتشکده‌های ایران و بناهای مذهبی پیش از دوران ساسانی نیز براساس الگوی ۴ تاقی شکل می‌گرفته است. این عدد ۴ در معماری ایران پیش از اسلام و پس از اسلام وجود داشته و کاربرد معماری دارد و نه لزوما اینکه ۴ تاقی‌ها یک نمونه معماری کاربردی به حساب بیایند، بلکه ویژگی‌ایی محسوب می‌شوند که در معماری ایران در نمونه‌های خاصی چون آتشکده‌ها، بناهای مذهبی و بناهای مرتبط با نجوم، خانه‌ها و حتی مساجد این الگوهای عدد ۴ در معماری به کار رفته است. بنابراین به طور قطع نمی‌توان نظریه آتشکده نبودن این بنا را به سادگی پذیرفت.

در جبهه غربی چهارطاقی، سازه‌ای شبیه ایوان وجود دارد که به صورت الحاق بوده و در دوره‌های بعد به بنا اضافه شده است. به نظر می‌رسد این سازه برای بهره‌گیری از بنا به منظور کارکردی جدید بوده است. احتمال می‌رود به قصد بهره‌مندی از بنا به عنوان آتشکده، چنین سازه‌ای به آن اضافه شده باشد. در این بنا مانند چهارطاقی نیاسر و نویس، ملاحضات تقویمی و تناسبات با نقاط طلوع خورشید به هنگام اعتدالین و انقلابین در نظر گرفته شده است. محور بنا و ساختار آن و نسبت و اندازه طول پایه‌ها به فاصله میان آن‌ها و زاویه‌های منتج شده از آن با توجه به ارتفاع محلی به صورتی است که در مواقعی از سال، پرتوهای خورشید در راستاهای سنجیده شده‌ای از بنا می‌تابند و از روزنه‌ها دیده می‌شوند.