تاریخچه قلعه

در سال ۱۳۲۶ هجری قمری غلام رضا خان فیلی، پسر حسینقلی خان ابوقداره و والی لرستان پشتکوه دستور ساختقلعه والی ایلام را صادر کرد. محل ساخت آن حسین‌آباد فیلی مشهور به ده بالا در نظر گرفته شد چرا که غلام رضاخان والی این محل و بنا را برای اقامتش در تابستان انتخاب کرد بود و آن را بر روی تپه ‌ای احداث کرد. اما اگر بخواهیم غلامرضا خان را به صورت مختصر معرفی کنیم باید بگویم که: او در سال ۱۲۸۱ قمری و در زمان حیات پدرش، یاغیان را شکست داد و سرزمین آنان را فتح کرد و از سوی ناصرالدین شاه قاجار ملقب به فتح السلطان شد. در جریان جنگ جهانی اول و بی نظمی ‌های حاصل از آن، منطقه پشتکوه از دست دشمنان در امان ماند و تحت مدیریت غلامرضاخان والی به شرایط عادی خود ادامه دارد این در حالی بود که سایر مناطق غرب ایران دچار ویرانی شدند.

اما به قلعه والی ایلام بازگردیم. سنگ نوشته ای در تخت خان ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد یافت شد که در آن غلام رضا خان درباره امور خود توضیح داده است. در این کتیبه چنین نوشته شده است که: امر به ساختن قلعه حسین ‌آباد فیلی که مشهور به ده بالا است نمودم. حاج درویش علی کرمانشاهی معماری بنا را بر عهده داشت. فردی به نام رضا قلی نیز حجاری ساختمان را عهده داشت.

آشنایی با قلعه

قلعه والی ایلام دارای مساحت ۴۶۸۷ متر مربع و زیربنای ساختمان آن ۱۴۶۴ متر مربع است. این بنا دارای قسمت های متعدد از جمله حرم سرا، قسمت شاهنشین، اتاق آیینه و زندان در زیر زمین می باشد. قلعه دارای یک حیاط میانی است که حدود ۷۰۰ مترمربع وسعت دارد. سه طرف حیاط را بنای ساختمان در بر گرفته است. آب مصرفی ساکنان توسط چشمه بی بی تامین می ‌شده به این گونه که آب چشمه با استفاده از تنبوشه، به محدوده حیاط مرکزی قلعه منتقل می ‌شده است. البته متاسفانه باید بگوییم که چشمه خشک و کم آب شده بود و برای این که حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود.

عمده مصالح به کار رفته در ساخت قلعه والی ایلام شامل سنگ، آجر، گچ، کاشی و چوب است. قلعه دارای سه در ورودی در قسمت شرق، غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است. هنگامی که از در اصلی وارد می شویم به ‌وسیله ۱۱ پله ۲۰ سانتی ‌متری وارد اتاق نگهبانی می شویم و سپس ۸ پله دیگر ما را به حیاط قلعه خواهند رساند. ورودی اصلی قلعه والی یاد آور بناهایی یونانی است و دو ورودی دیگر با راهروهایی سرپوشیده به حیاط متصل می ‌شدند، کاربرد خصوصی داشتند یعنی برای عبور مهمانان قلعه استفاده می ‌شدند.

وجود نرده های مشبک آجری به رنگ فیروزه ای، تراس های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره های مشبک با شیشه های رنگی، اورسی ها، ستون های مدور، سرستون های نقاشی شده ایوان، قوس های کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی های رنگی در کنار درختان سر به فلک کشیده و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم انداز فوق العاده را در هنگام ورود به قلعه والی ایلام شکل داده اند.

اتاق های قلعه اکثرا به یکدیگر راه دارند و به شکل تو در تو ساخته شده اند. در مجموع قلعه والی ۲۰ اتاق بزرگ و ۵ اتاق کوچک دارد. همچنین چهار ایوان و دو تراس کوچک در جنوب بنا است. شرق و غرب قلعه کاملا با هم قرینه هستند و حدود ۸۰ سانتی متر بالاتر از حیاط قرار گرفتند که با ۴ پله می توانید به آن ها دسترسی داشته باشید.

مانند بسیاری از دیگر بناهای دارای برج نگهبانی می باشد، این قلعه ها دارای دو برج است که شکل نیم دایره دارند و در قسمت شمال، شرق و شمال غربی قرار دارند و داخل آن ها فضایی تعبیه شده است که نگهبان ها می توانند در آن ها بایستند و کار حفاظت از قلعه والی را بر عهده داشتند. جالب است بدانید که ورودی نگهبانی با کشی مسقف شده است و برای زیبایی بیشتر آن از گچبری استفاده شده است.

تخریب و بازسازی

در طول جنگ ایران و عراق بیش از نیمی از قلعه والی ایلام تخریب شدو در سال ۱۳۶۷ به کمک سازمان میراث و فرهنگی کشور عملیات بازسازی آغاز شد و تا سال ۱۳۶۹ به طول انجامید. در طول مرمت ها تلاش شد که حداقل تغییرات در ساختمان انجام شود و ارزش های تاریخی آن حفظ شود. تنها تغییرات صورت گرفته برای بالا رفتن ایمنی و مقاوت بیشتر قلعه در برابر گذر زمان بود. امروز قلعه تبدیل به موزه مردم شناسی ایلام شده است.

موزه مردم شناسی ایلام

در سال ۱۳۸۵ فاز اول موزه مردم شناسی راه اندازی گردید. این موزه دارای بخش های مختلفی است که به معرفی آداب، سنن، فرهنگ و ایلات مختلف استان و شخصیت های سیاسی و فرهنگی می پردازد. در حال حاضر موزه مردم ‌شناسی ایلام از ارزشمندترین موزه‌ های تخصصی مردم ‌شناسی محسوب می‌ شود که در نوبت ‌های صبح و عصر همه روزه به جز روزهای دوشنبه پذیرای علاقمندان است. در ضمن هر سال در تعطیلات عید نوروز موسیقی سنتی کردی اجرا و نمایشگاه صنایع دستی و سوغات استان برگزار می ‌شود.

ثبت در آثار ملی

قلعه والی به عنوان یکی از ارزشمندترین آثار تاریخی استان ایلام که یادگاری برجای مانده از دوران قاجاریه در ایران است، در تاریخ ۱۹ خرداد سال ۱۳۷۶ هجری شمسی و با شماره ثبت ۱۷۹۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.