شهر یزد را با بادگیرهای معروفش، صنایع دستی زیبا و بی‌نظیرش و قطاب‌، سوغات لذیذ و دوست‌داشتی‌اش می‌شناسیم. شهری که مملو از جاذبه‌های تاریخی و گردشگری ایران کهن است. این خطه از کشور هرساله میزبان جمعیت زیادی از گردشگران داخلی و خارجی به شمار می‌آید و در همسایگی خود، شهرستان ابرکوه، شاهد اثری تاریخی و باشکوه به نام گنبد عالی است. بنایی از جنس ایران کهن، که همچون کوهی استوار بر بلندای ابرکوه قدبرافراشته و روزگار آدمیان را به قدمتی بالغ بر ۱۰۰۰ سال به نظاره نشسته است. این بنای تاریخی دوران سلجوقیان، به شماره‌ی ۱۹۵ در سال ۱۳۱۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. عمارت گنبدعالی ابرکوه مربوط به دوران دیلمیان بوده و این بنای هزار ساله بنای آرامگاهی است که بر بالای کوهی در ابرکوه بوده واولین بنای ثبتی استان یزد است .

گنبد عالی ابرکوه یزد که به گنبد علی نیز شهرت دارد، از جمله آثار تاریخی و کم‌نظیر ایران کهن به شمار می‌آید که بر کوهی مرتفع در شهر ابرکوه، از شهرهای استان یزد(این شهر در ۱۴۰ کیلومتری شهرستان یزد قرار گرفته است)، در مسیر جاده‌ی ابرکوه به بخش بهمن قرار دارد. موقعیت این بنای شگرف تاریخی به گونه‌ای است که با ایستادن در آن، می‌توان به راحتی تمامی شهر را مشاهده کرد.

تاریخچه‌ی گنبد عالی ابرکوه یزد

طبق مستندات تاریخی و کتیبه‌های موجود در این بنای تاریخی، به نظر می‌رسد عمارت گنبدعالی ابرکوه مربوط به دوران دیلمیان بوده است که البته در بعضی از نوشته‌ها زمان ساخت بنا را به دوران سلجوقیان نیز نسبت می‌دهند ولی در واقع براساس اصول ساخت  معماری بنا و شباهت آن به الگوهای معماری برخواسته ازایرانیان پیش از اسلام و تاریخ کتیبه‌ی مذکور، به دوران دیلمیان بازمی‌گردد و عنوان یکی از کم‌نظیرترین نمونه‌های معماری ایران کهن را از آن خود کرده‌است. بر ساقه‌ی گنبد، کتیبه‌ای قرار گرفته است که با توجه به متن حک‌شده بر آن، قدمت ساخت این بنای تاریخی به سال ۴۴۸ هجری قمری باز می‌گردد. در کتیبه‌ی مذکور علاوه بر سال ساخت، به دستور فیروزان نامی (فرزند عمیدالدین‌ شمس‌الدوله علی هزاراسب از خاندان دیلمیان) مبنی بر ساخت این عمارت به عنوان مقبره‌ی پدرش نیز اشاره شده است. طبق نظر کارشناسان بناهای تاریخی و کهن، این اثر ارزشمند ایران کهن، وارد دوران هزارسالگی خود شده و همچنان محکم و استوار برفراز ابرکوه، خودنمایی می‌کند. دلیل نسبت‌دادن تاریخ بنا به دوران سلجوقی از دید معماران و باستان‌شناسان، استحکام گنبد عالی ابرکوه یزدمی‌باشد. یکی از ویژگی‌های این بنای زیبا و با وقاراین است که با توجه به تاریخ ثبت ملی این اثر، اولین بنای ثبتی استان یزد می‌باشد .

 معماری گنبد عالی ابرکوه

همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، سازندگان این بنای تاریخی، آن‌ را بر بلندای کوهی در نزدیکی شهرستان ابرکوه احداث کرده‌اند. در واقع می‌توان آن‌ را مقبره‌ی یادبودی درنظر گرفت که روی سکوی چهار‌گوشه‌ای به ارتفاع دومتری سطح زمین قرار گرفته است. معمار و سازندگان این اثر تاریخی سنگ‌های تشکیل شده‌ی آن‌ را توسط ملاطی مرکب از گچ، آهک، ماسه و خاکستر که روی یکدیگر قرار گرفته‌اند، ساخته و این گنبد زیبا را به عنوان یکی از شاهکارهای معماری ایران کهن برای آیندگان به یادگار گذاشته‌اند. از نکات مهمی که می‌توان در مورد معماری این بنای شگرف تاریخی بیان کرد، گنبد آن است که لقب یکی از سالم‌ترین گنبدهای دوره‌ی سلجوقی را به خود اختصاص داده است. طبق اظهار نظر کارشناسان معماری، گنبد عالی یکی از معدود اثاری است که مشابه برج‌های مقبره‌ای بخش شمالی کشور مانند برج خرقان و گنبدکاووس و ... ساخته شده است. همچنین مصالحی که در ساخت این بنای باشکوه مورد استفاده قرار گرفته است، گچ و ساروج بوده که سبک و روش اغلب عمارت‌هایی است که توسط ساسانیان احداث شده است. همین امر از دلایل پابرجایی و استحکام بی‌نظیر و حیرت‌انگیز بنای تاریخی گنبد عالی ابرکوه به شمار می‌آید.

همچنین می‌توان در مورد معماری این بنا به نقشه‌ی آن اشاره کرد که به صورت هشت‌ضلعی متشکل از سنگ و ساروج و گنبدی قرار گرفته بر بالای آن اشاره کرد. این اثر تاریخی از نمای بیرون و درون به شکل هشت‌گوش که از اضلاعی برابر با ۴.۵ متر (ضلع کوچک‌تر)، ۶.۸ متر (ضلع بزرگ‌تر) و ۲.۳ (ضلع میانی دو ضلع کوچک و بزرگ) تشکیل شده است، مشاهده می‌شود. این اضلاع بر تخت‌گاهی که به صورت چهارگوش ساخته شده است، قرار دارد. سقف گنبد به صورت هشت‌ضلعی قوسی‌شکل بوده و جنس آن از سنگ تشکیل شده‌است. سازندگان این اثر مهم تاریخی، در پایه، گلوی گنبد را به صورت دایره‌ای‌شکل که گنبد بر بلندای آن تعبیه شده‌است، ساخته‌اند. همچنین کتبیه‌ای به خط کوفی در پای گلوی گنبد مشاهده می‌شود که حروف آن توسط آجر تراش‌خورده تهیه و بر آن نصب شده است.

طبق کاوش‌های کارشناسان بناهای تاریخی، به نظر می‌رسد مصالحی که برای ساخت این بنا مورد استفاده قرار گرفته است، از سنگ‌های کوهستان و ساروج است که همین امر از دلایل مقاومت و عدم تخریب این اثر تاریخی پس از زمین‌لرزه‌های متعدد آن نواحی به شمار می‌رود. در قسمت داخلی گنبد، زیرزمینی با وسعت تقریبا زیاد مشاهده می‌شود که راه ورودی آن در داخل گنبد تعبیه شده است. داخل مقبره‌ نیز سردابی احداث شده که راه ورود به آن، درست در قسمت روبروی در ورودی گنبد، قرار گرفته است. طراحان و سازندگان این اثر شگرف تاریخی، ورودی دیگری را نیز برای داخل شدن به آن تعبیه کرده‌اند که در بخش شمالی گنبد ساخته شده و می‌توان از این طریق، به زیرزمین مقبره نیز راه یافت. در ساختمان گنبد عالی ابرکوه، سه ردیف مقرنس زیر پایه‌ی گنبد و همچنین دو کتبیه که متون آن به خط کوفی و با آجرهای تراشیده‌شده نوشته شده‌است، مشاهده می‌شود که هرکدام در جای مخصوصی متصل شده‌اند. یکی از این کتبیه‌ها در محلی زیر مقرنس‌ها و دیگری در بالای راه ورودی تعبیه شده‌اند.

همانگونه که پیش‌تر بیان شد، این بنای شگفت‌انگیز تاریخی به دلیل داشتن ویژگی‌های خاص دوران حکومت سلجوقیان، نقشه‌ی پیاده‌شده توسط سازندگان که آن‌را به بنایی مستحکم تبدیل ساخته‌است، کتبیه‌های منقوش به خط کوفی و همچنین مقرنس‌های ساخته شده‌ی این بنا که به زیبایی طراحی شده‌اند، مجموعه‌ای زیبا و فوق‌العاده را ترتیب داده‌اند که می‌توان از آن‌ها به عنوان یکی از مقبره‌ها و عمارات مهم تاریخی ایران در قرن ۵ هجری قمری یاد کرد. البته نباید از مصالح به‌کاررفته در این بنا که اغلب از سنگ و گچ بوده و از جمله ویژگی‌های موجود در کارهای ساختمانی دوران سلجوقیان محسوب می‌شود، به عنوان عوامل دیگر اهمیت و مورد توجه بودن این بنای تاریخی غافل شد.