مجموعه قلعه بزی در ۲۵ کیلومتری جنوب، جنوب غربی اصفهان درشهرستان مبارکه قرار دارد. این مجموعه تاریخی در شمال روستای حسن‌آباد واقع شده‌ است. مجموعه قلعه بزی شامل دو پناه‌گاه (قلعه بزی ۱ و ۳) و یک غار (قلعه بزی۲) است که ارتفاعاشان ۱۸۰۰ الی ۱۹۰۰ بالاتر از سطح دریا می‌باشد. در ضلع شرقی این کوه قلعه خان لنجان قرار دارد که قدمت این قلعه به دوران ساسانی و سده‌های اولیه اسلامی برمی‌گردد.

در مجاوره کوه قلعه بزی رودخانه زاینده‌رود عبور می‌کند. از مجموعه قلعه بزی به ویژه از دهانه غار قلعه بزی چشم‌اندازی مرتفع و وسیع به دشت و رودخانه زاینده‌رود وجود دارد. رودخانه زاینده رود مهم‌ترین منبع آب دایمی این منطقه است که از ارتفاعات کوهرنگ سرچشمه می‌گیرد و در فاصله ۸ کیلومتری جنوب‌غربی قلعه بزی وارد دشت حسن‌آباد و مبارکه می‌شود و پس از از رسیدن به دامنه کوه قلعه بزی از جنوب شرق آن دور زده و در جهت شمال به سمت اصفهان حرکت می‌کند.

اولین سکونت‌گاه انسان‌ها در قلعه بزی

مجموعه غار و پناه‌گاه‌های قلعه بزی یکی از معدود موارد شناخته شده از نهشته‌های باستان‌شناختی برجای مانده از  دوره پارینه سنگی میانی در مرکز فلات ایران است. در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ کاووش‌های در این منطقه انجام شد و قدمت این مکان را به دوره‌ی پارینه سنگی میانی یعنی حدود ۴۲ هزار سال پیش تخمین زده شد. دوره پارینه سنگی میانی یکی از دوره‌هایی است که در قاره‌های آسیا، اروپا و آفریقا به وقوع پیوسته و اوایل این دوره (حدودا ۲۰۰ هزار سال پیش) مصادف با ناپدیدی تدریجی انسان‌ راست قامت و پایان آن (در حدود ۴۰ هزار سال پیش) زمان انقراض انسان نئاندرتال می‌باشد. این دوره از نظر تاریخی به دوره زندگی انسان‌های اندیشمند مربوط است و مهم‌ترین ویژگی این دوره پیشرفت و گوناگونی ابزارهای سنگی و نخستین کاربردهای نمادین دست‌ساخته‌ها است. در غار قلعه بزی تراشه‌ها و ابزارهای سنگی یافت شده که باستان‌شناسان تخمین می‌زنند متعلق به این دوره از تاریخ می‌باشد. در این کاووش‌ها پنج غار و پناه‌گاه شناسایی شد. از این میان یک غار و پناه‌گاه قلعه بزی ۱ به ثبت ملی رسیدند.

غار قلعه بزی

در این محوطه دو غار کشف شده است که یکی از غارها ثبت ملی شده است. این غار بزرگترین و مرتفع‌ترین مکان مجموعه قلعه‌بزی است. دهانه قلعه به سمت جنوب و مشرف بر دامنه‌ای پرشیب و صخره‌ای و در نزدیکی ستیغ کوه قرار دارد. غار ۳۵ متر عمق دارد و عرض دهانه ۱۵ متر و ارتفاع تقریبی دهانه ۱۶ متر می‌باشد. بخش بیشتر کف غار به ویژه در انتهای غار، صخره‌ای و بدون نهشته است که شیب بسیار تندی به سمت بالا و انتهای غار دارد. نهشته‌های شناسایی شده در بخش جلوی غار قرار دارند که سطح آنها را تخته سنگ‌های آواری بزرگ پوشانده‌اند.

باستان‌شناسان منشا همه ابزارهای سنگی یافت شده در غارها  را با توجه به نوع و جنس آنها به سنگ‌های رودخانه زاینده‌رود نسبت می‌دهند.  قدمت غارهای کشف شده در مجموعه قلعه بزی به ۶۰ هزار سال قبل برمی‌گردد که حدودا ۳۰ هزار سال پیش به دلیل ریزش سقف غار سکونت در آنها به اتمام رسیده است.

در این محدوده هیچ استخوان انسانی به دست نیامده است اما باستان‌شناسان به طور قطع از دیدن شواهدی از حضور انسان نئاندرتال در این مکان صحبت می‌کنند. همچنین با توجه به ریزش سقف در غار و پایان سکونت در این مکان، باستان‌شناسان اعتقاد دارند اگر بتوان سنگ‌ها را جابه جا کرد، احتمال کشف اسکلت سالم انسان نئاندرتال در غار‌های قلعه بزی وجود دارد.

در این مجموعه استخوان‌ها و دندان برخی از حیوانات از جمله گوزن، آهو، بزکوهی، خرگوش و خرچنگ یافت شده است. باستان‌شناسان وجود آثار حضور گوزن و گاو وحشی را نشانه‌ای از دوره‌ی اقلیمی مساعدتری در منطقه می‌دانند. بررسی‌ها و کاووش‌ها در مجموعه قلعه بزی نشان می‌دهد که این مکان‌های تنها مکان شناخته شده دارای آثار برجای مانده از دوره پارینه‌سنگی میانی در فلات مرکزی ایران است. سایت سی تی مهر بازدید از این منطقه باستانی را به گردشگران و علاقمندان پیشنهاد میکند.