روستای ارزانفود همدان از توابع بخش مرکزی این استان و در جنوب شرق شهر همدان قرار دارد.روستای ارزانفود تقریبا جزء آخرین روستاهای دره یلفان همدان است و برای رسیدن به آن باید مسیر پر پیچ و خم و زیبای سد اکباتان را طی نموده و پس از حدود ۲۵ کیلومتربه این روستای زیبا رسید .در غرب روستا و در بین مزارع کشاورزی تپه تاریخی وسیعی به چشم می خورد که سفالهای سطحی آن دوره های اسلامی و تاریخی خصوصا اشکانی را معرفی می نماید . زیر بستر این تپه مجموعه ای از فضاهای معماری وجود داردکه به صورت دستکند در بستری از سنگهای موسوم به شیست ایجاد شده و بسیار گسترده میباشد. مجموعه شامل اتاقها وفضاهای متعددی است که دارای ابعاد متغیر و احتمالا کاربری های متفاوتی هستند. در بدنه اکثر آنها سکوها ی سنگی وجود دارد.

در بالا و مجاورت سکوها و بدنه اکثر فضاهای مجموعه حلقه یا قلابهای تراشیده شده از سنگ بستر به شکل بسیار زیبا به چشم میخورد . این قلابها نیز کاربردی هستند و نظر قاطعی در خصوص عملکرد آنها وجود ندارد .کاوشهای باستان شناسی در شش کارگاه زیرزمینی در نقاط مختلف تپه انجام شده و هرکارگاه متشکل از تعدادی اتاق است که همگی به هم ارتباط دارند.
در بعضی قسمتها تک اتاقهایی دیده میشود که دارای یک ورودی و بصورت مستقل هستند . لکن فضاهای بزرگتر ورودی های متعدد دارند که به احتمال زیاد به کاربری های آنها ارتباط دارد. ارتفاع تقریبی فضاها متغیر است لکن بطور میانگین به اندازه قد یک انسان ( حدود ۱۸۰ سانتیمتر) میباشد. در بدنه این اتاقها حفره های جای پیه سوز متعدد دیده می شود.

ورود به کارگاه ها از طریق راه پله های تراشیده شده در سنگ بستر امکان پذیر بوده و هر کارگاه دارای چندین ورودی است . در کاوشهای انجام شده به منظور باز گشایی ورودیها آثار معماری منظمی در سطح تپه شناسایی شد که حاکی از وجود یک دوره استقراری قوی در سطح تپه است. در بررسی و کاوش بعمل آمده در مجموعه میتوان گفت این مجموعه در دوره تاریخی (اشکانی) شکل گرفته و در دوره های بعد خصوصا دوره های مختلف اسلامی مورد استفاده واقع شده است .

از عمده کاربری های عام که می توان برای این مجموعه ها متصور بود ،استفاده بصورت پناهگاه است . البته بررسی ها در مجموعه زیر زمینی ارزانفود و نمونه های مشابه آن سامن و انوج حاکی از آنست که این مجموعه ها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد شده اند ، چراکه زاغه ها و پناهگاهها عموما در زیر منازل مسکونی و قلعه ها ایجاد شده و بصورت واحد های منفرد _ مجزا و اختصاصی کاربرد داشته اند . لکن در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر کاملا واضح است که آثار بعنوان یک مجموعه طراحی و ساخته شده است و کاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است . مجموعه دارای بخشهای مختلف با کاربری های خاص متناسب با عملکردهای مورد نیاز می باشد .

کشف ۸۰ اتاق حاصل کاوش های هیات باستان شناسی مستقر در روستای دست کند ارزانفود است.در فصل سوم کاوش های باستان شناسی ارزانفود اطلاعات متعددی از استقرار دوره های تاریخی در این مجموعه به دست آمده است. معماری غنی مجموعه دست کند ارزانفود را به دوره ایلخانی میتوان نسبت داد و یین مجموعه شامل فضاهایی ساخته شده با سنگ های قلوه ای رودخانه ای و ملاگل است. همچنین در جای جای سرزمین پهناور ایران آثار زیرزمینی با کاربری های به نسبت مشابهی وجود دارد که در گذر زمان به واسطه موقعیت و شرایط خاص این فضاها مورد استفاده مجدد واقع شده و در کالبد و کاربری آنها تغییرات محسوسی به وجود آمده است.

نمونه مشابه را در شهر سامن حدود ۱۵ کیلومتری ملایر – روستای انوج، حدود ۴۵ کیلومتری جنوب غرب ملایر، مجموعه زیرزمینی روستای کمری در ۵۰ کیلومتری شمال ملایر- را می توان نام برد.از عمده کاربری های عام که می توان برای این مجموعه ها متصور بود استفاده به صورت پناهگاه است. بررسی ها در مجموعه زیرزمینی ارزان نفود و نمونه های مشابه آن مثل سامن و انوج حاکی از آن است که اینها در ابتدا با اهداف و اغراض دیگری ایجاد شده اند چراکه بیشتر زاغه ها و پناهگاه ها در زیر منازل مسکونی و قلعه ها ایجاد شده و به صورت واحدهای منفرد، مجزا و اختصاصی کاربرد داشتند.

در آثار زیر زمینی ارزانفود این امر واضح است که آثار به عنوان یک مجموعه طراحی و ساخته شده و کاربری خاصی غیر از پناهگاه داشته است.مجموعه دارای بخش های مختلف با کاربری های خاص متناسب با عملکردهای موردنیاز است و گستردگی و پیچیدگی این مجموعه اظهار نظر قطعی در خصوص قدمت، کاربری بخش ها، نخستین سازندگان مجموعه و دوره های متوالی استقرار

و استفاده از آن را مشکل کرده و این امر نیازمند تداوم اقدامات پژوهشی است.
این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه کوه‌های سمت جنوب غربی کوهستان الوند از مناظر بسیار زیبایی برخورداراست که از سمت غرب به کوه‌های کلاه قاضی وساوج بلاغ (به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای ترکمان و کوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تکمه داش ختم می‌شود.

جاذبه‌های توریستی آن در۳ کیلومتری جنوب غربی روستادر حوالی امامزاده عبدالله قراردارند که متاسفانه با بالا رفتن آمار صنعت و استخراج معدن و تخریب این جاذبه‌ها گردشگران کمتری از آن بازدید می‌کنند. سه رود اصلی این منطقه پس از پیوستن به هم به سد اکباتان خاتمه می‌یابند این رود‌ها با اینکه فصلی اند نزدیک ۳/۲آب سد اکباتان راتامین می‌کنند.

استان همدان را به واقع باید خاستگاه دستکند‌های ایران نامید چرا که در دونقطه دیگر از استان یکی در شهر سامن ملایر که فاصله چندانی با این سایت با ارزش تاریخی ندارد نیز شهر زیر زمینی دیگری در سال‌های اخیر کشف شده که به نوعی به آرامگاه شباهت دارد و متعلق به دوره اشکانیان است و دیگری نیز مجموعه دستکند قلعه جوق در شهرستان فامنین که قدمت آن را به دوران ماد نسبت می‌دهند.

گفتنی است روستای ارزانفود در ۱۷کیلومتری جنوب غربی بخش مرکزی همدان واقع است. این روستا بدلیل قرارگرفتن دردامنه کوه های سمت جنوب غربی کوهستان الوند از مناظر بسیار زیبایی برخورداراست که از سمت غرب به کوه های کلاه قاضی وساوج بلاغ(به زبان محلی سرخ بلاغ) و از سمت شرق به روستای ترکمان و کوه قره داغ و از سمت جنوب به روستای تکمه داش ختم می شود. 

لطفا اگر به این روستاهای زیبا در استان همدان سفر کردید تجربیات خود را با سایت سی تی مهر در میان بگذارید.