مسجد جامع دزک در روستای دزک در ۳ کیلومتری شرق سراوان واقع شده است. زمان ساخت مسجد مشخص نیست. احتمال داده می شود که این مسجد به زمان دوران صفویه تعلق داشته باشد. مصالح به کار رفته در دیوار ها و ستون ها از خشت وچینه. و پوشش سقف از فرآورده های نخل و خرما و گز و کنار است. ابعاد مسجد ۵/۷۳ در ۴۲ متر و در امتداد شرقی و غربی قرار گرفته و شامل دو شبستان تابستانی و زمستانی است. ستون های آن تا حدودی شبیه ستون های مسجد تاریخانه دامغان می باشد. از ویژگی های این بنا علاوه بر نوع تاقچه های تزئینی و مقرنس های ویژه وجود چله خانه ای برای معتکفین و عابدین در زیر زمین است.

یکی از ارکان مهم تکوین هویت اجتماعی و ماهیت فرهنگی هر قوم و ملتی تاریخ مکتوب آنان می‌باشد. قوم بلوچ نیز با آنکه فراز و نشیب‌های تاریخی زیادی را در طول زمان به خود دیده، متأسفانه تاریخ مدون و مشخصی از خود به جای نگذاشته، که خود معلول شرایط اجتماعی، فرهنگی و موقعیت جغرافیایی خاص منطقه است. با تلاش تحصیلکردگان دانشگاهی بلوچ در دوره معاصر خیزش چشمگیری در رابطه با این مهم به چشم می‌خورد، که جای بسی امیدواری است. این مهم محقق را برآن داشت تا خدمتی هرچند کوچک را در رابطه با شناساندن یکی از آثار باستانی مهم منطقه (مسجد جامع دزک) بردارد، که فی الواقع تاریخچه عظیمی را در حیات خود جای داده است. همچنین شروعی باشد برای محققان و پژوهشگران تا به شیوه هرچه علمی‌تر و تخصصی‌تر به بررسی آن بپردازند و از مرگ تاریخی آن جلوگیری کنند.

با ورود مسلمانان به ایران و وارد شدن تمامی ارزشهای راستین الهی به این مرز و بوم، تار و پود جامعه طبقاتی ساسانی یکباره بهم ریخت و طرحی نو برای زندگی و حیات آدمیان پی ریزی شد. جامعه متفرق ایرانی که نتیجه منطقی اختلافات ادیان جاهلی بوده است با پیام جدیدی که ارتش اسلام از سرزمین رسول خدا (ص) برای آنها به ارمغان آورد به ندای فطرت خداپرستانه انسانی خویش گوش فرا می‌دهد و پس از مدت کمی جامعه ایرانی به دین جدید روی می‌آورد.

در این میان تاریخ دوره اسلامی که با گرویدن ساکنان منطقه به اسلام در دوره عباسیان (ابن حوقل، ۲۷۰ و اصطخری، ۹۸ به نقل از دانشنامه جهان اسلام) و ترک دین و آئین قبلی خود (به گفته جان محمد در میراث فرهنگی بلوچ) زرتشت و گبری یا مجوسی بوده، احتیاج به فضاهای عبادی سیاسی نماز جماعت و جمعه مسلمانان را واداشت تا به ساختن اولین مساجد در ایران اسلامی اقدام کنند. اقدام به ساخت عبادتگاه (مسجد) در مهمترین شهرها و وادیها نمودند. شهر دزک در این میان بنا بر اهمیت فوق‌العاده‌ای که از نظر نظامی‌، سیاسی، اقتصادی و کشاورزی داشته به گونه‌ای که از آباد‌ترین مناطق بلوچستان به شمار می‌رفته علاوه بر آن از رونق زیادی در زمینه تجارت و صنایع نساجی، آهنگری و همچنین زعامت سیاسی برخوردار بوده است، مفتخر به مسجد جامع می‌شود. بنای مسجد را به فردی به نام (بابا حاجی دزکی و فرزندش شیخ اویس) که از اهالی روستایی به نام (هیتوک) که در چند کیلومتری این شهر ساکن بوده‌اند. نسبت می‌دهند.

مسجد به سبک خراسانی و با نقشه‌ای مشابه مساجدی نظیر (مسجد تاریخانه دامغان)، (مسجد جامع فهرج) که در قرون اولیه در ایران ساخته شده‌اند؛ یعنی ساختمانی که متشکل از یک حیاط احاطه شده از رواقهای سرپوشیده است، بنا شده است که متشکل از دو شبستان تابستانی و زمستانی دو چله‌خانه، هجره، کتابخانه، می‌باشد. تا قبل از سال ۱۳۰۷ تنها مسجد جامع شهرستان سراوان بوده است، که از اقصی نقاط سراوان برای ادای نماز جمعه به دزک می‌آمده‌اند.

مبانی نظری تحقیق:

سبک خراسانی:

سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. این سبک در قرون اولین (۱ تا ۴ هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا، احداث شده‌اند.

در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.

ویژگی‌های سبک خراسانی:
• پلان مستطیل شکل.
• فضای شبستانی یا چهل ستونی.
• ساده و بی پیرایه (فاقد تزئینات.
• مصالح اولیه خشت خام و آجر.
• فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل.
• استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا.
• قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری.

شبستان:

قسمتی از مسجدهای بزرگ که دارای سقف است شبستانها فضاهایی سرپوشیده و دارای ستون‌های یک شکل و موازی‌اند. که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند.

قدمت مسجد:

در هیچ منبع مکتوبی تاریخ ساخت مسجد ذکر نشده، و همچنین به دلیل عدم تحقیق علمی درباره آن هیچ پایگاه علمی قدمت را تعیین نکرده است. اما با توجه به نوع معماری مسجد که به سبک معماری خراسانی مشهور است، به احتمال زیاد به قرون اولیه اسلام برمی‌گردد.

در سه قرن نخستین حکومت اسلامی در ایران، مساجد به شیوه‌ای بسیار ساده و به پیروی از معماری ساسانی ساخته می‌شدند. زادگاه اولین نمونه‌های معماری اسلامی ایرانی را خراسان می‌دانند، به همین سبب است که سبک معماری بناهای این دوران (امویان، عباسیان، طاهریان و … )، «خراسانی» نامیده می‌شود.

در این شیوه که نقشه عمومی بناهای آن از مساجد صدر اسلام اقتباس شده، مساجد به صورت شبستانی یا چهل ستونی ساخته شده‌اند. این رقم، تنها به معنای حضور ستون‌های متعددی است که گرداگرد حیاط مرکزی قرار می‌گیرند و شبستان‌ها یا رواق‌ها را می‌سازند.

قوس‌های به کاررفته در شیوه خراسانی، به صورت بیضی و تخم‌مرغی است که از نمونه‌های پیشین آن، می‌توان کاخ‌های ساسانی فیروزآباد و طاق کسری اشاره کرد. از مساجد می‌توان به مسجد جامع فهرج و مسجد جامع دامغان اشاره کرد.

سایت یزد فردا به نقل از محمد کریم پیرنیا قدمت مسجد آن را به قرن اول هجری می‌داند. همچنین دکتر مسعود شهیدی در سایت«ایران- ایرانی‌ها» باتوجه به ساخت آن به شیوه شبستانی و نبود هیچگونه تکلف و صنایعی که بعدها در مساجد مرسوم می‌گردد، قدمت آن را به قرن اول اسلامی نسبت می‌دهد.

از دیگر مساجد ساخته‌شده به سبک خراسانی باقیمانده مسجد جامع دامغان است. آندره گدار ساخت تاریخانه را به اواسط قرن دوم هجری نسبت می‌دهد. همچنین دکتر مظفر بختیار درباره اهمیت آن می‌گوید: این بنا قدیمی‌ترین بنای اسلامی در ایران است و برخی آنرا حلقه پیوند میان معماری ساسانی و اسلامی می‌دانند. (به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی شهرستان دامغان؛ تاریخانه)

با توجه به سبک معماری مسجد جامع دزک که دقیقاً به سبک خراسانی و مشابه با مسجد جامع دامغان ساخته شده است. می‌توان زمان ساخت مسجد جامع دزک را نیز به دو قرن اول اسلام نسبت داد.

صرف نظر از قسمت شرقی مسجد دزک که به منظور ساخت مسجد زمستانی، هجره نصب در آهنی در حدود پنجاه سال پیش تخریب شده نقشه سایر قسمت‌های مسجد با مسجد تاریخانه دامغان مشابه می‌باشد. ستون‌های پای فیلی و رواقهای تخم‌مرغی شکل عدم وجود در برای شبستان از تشابهات دیگر این دو بنا است.

همچنین عدم وجود منار (آتشدان) در این دوره از مسجدسازی حکایت از قدمت دیرینه مسجد قبل از رواج منار دارد.

مساجد در قرون اولیه فاقد هرگونه تزئینات، ظرافت‌کاری و تکلفهای قرون بعد می‌باشند که این مورد در تمامی مساجد مشترک است و اختصاص به مسجد دزک ندارد.

باتوجه به قرائن بالا می‌توان چنین برداشت کرد که ساخت مسجد دزک حداقل به پایان قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری دوره مرسوم ساخت این نوع مساجد برمی‌گردد.

ساختمان مسجد:

مسجد در زمینی به زیربنای۹۰۰ متر مربع و به شکل مستطیل با ابعاد ۲۵متر در ۳۵متر و با دیوارهایی به عرض۱.۵متر، ارتفاع ۶متر تا ۸متر بر روی ستون‌هایی به قطر ۱.۵متر در مکانی مرتفع و در نزدیکی قنات دزک با فاصله ۳کیلومتر از مرکز شهر سراوان بنا شده است. در حال حاضر از دو قسمت شبستان تابستانی در غرب و شبستان زمستانی در شرق دو هجره موصول به هم، و یک چله‌خانه در زیر هجره دوم تشکیل شده است

مصالح مسجد:

از خشت خام برای ساخت بنا و از تنه و ساقه درخت خرما برای پوشاندن سقف آن استفاده شده است.

در چوبی مسجد:

تا چند دهه پیش از در چوبی ساخته شده از درخت گز برای ورود و خروج از مسجد استفاده می‌شده که آخرین در چوبی مسجد است که طبق کنده‌کاری روی آن توسط نجاری به نام «دین محمد» در سال ۱۳۱۸ هجری قمری ساخته شده و در حال حاضر در قسمت انتهایی ایوان جنوبی مسجد نگهداری می‌شود.

محراب:

از آنجا که در مساجد صدر اسلام جای مخصوصی برای محراب مشخص نمی‌کردند، در این مسجد نیز محرابی که از بیرون مشخص باشد وجود ندارد. اما محرابچه‌ای کوچک در جهت قبله و نزدیک منبر در داخل دیوار کنده‌کاری شده است.

چله خانه:

در هجره دوم مسجد که در پشت هجره اول و در جنوب شرق مسجد قرار دارد. مسیر پلکانی به سمت پائین به عمق ۴متر به زیرزمینی راه دارد، به اتاقی مدور به ابعاد ۲متر طول ۱.۸متر ارتفاع و ۱.۵متر عرض ختم می‌شود. این اتاق زیرزمینی موسوم به چله‌خانه به منظور عبادت و ریاضت نفس مورد استفاده قرار می‌گرفته که به مدت چهل روز در آن به عبادت می‌پرداختند و در این مدت جز برای نماز فرض و رفع ضروریات از آن بیرون نمی‌آمدند. و با غذای کم و خواب کوتاه این مدت را سپری می‌کردند.

تغییرات اساسی در مسجد:

الف) تخریب ایوانها و ستون‌های شرقی:

در حدود سال پیش در اثر ترک برداشتن دیوار ناحیه جنوب شرقی نزدیک در و نبود جای کافی برای برگزاری نماز در فصل زمستان در اتاقی که به همین منظور ساخته شده بود قسمت شرقی و جنوب شرقی مسجد را تخریب و مسجد زمستانی را بنا می‌کنند و حدود چند متر دیگر به منظور تعریض شبستان زمستانی به طول مسجد می‌افزایند. اینکه چرا در ساخت این قسمت از معماری اصلی مسجد پیروی نمی‌کنند می‌تواند به دلایل زیر باشد:

• زمان‌بر و هزینه‌بر بودن معماری قبلی.
• عدم دید درست به طرف منبر به دلیل ضخامت زیاد ستون‌ها.
• رواج نداشتن و گذشتن دوران معماری قبلی.

ب) نصب درهای الومینیومی:

اواخر دوره پهلوی دوم برای محافظت از باد و سرما و همچنین جلوگیری از لانه‌سازی پرندگان که صحن مسجد را آلوده به فضله می‌کردند، درب‌های آلومینیومی بزرگی در ایوان‌های شبستان تابستانی نصب می‌شود. همچنین دو ورودی باز دوسوی شمالی و جنوبی مسجد با آجر گرفته می‌شود.

ج) موزاییک کف مسجد:

موزاییک‌کاری مسجد نیز مقدم بر نصب درها اما نه با فاصله زمانی زیاد انجام می‌گیرد. قبل از موزاییک کف مسجد از شن ریز پوشیده شده بود.
این مقاله توسط محمدجاسم درزاده تهیه شده و برگرفته از وبلاگ اصلاح وب می باشد .

آدرس:۳ کیلومتری شرق سراوان

دیدن از این بنا را به همه گرشگران و بازدیدکنندگان پیشنهاد میکنیم.