زوزن شهری در ۴۰ فرسنگی نیشابور است که مرکز ولایت زوزن بوده است. در نزدیکی این شهر، آتشکدهای وجود داشته است که برخی علت نامگذاری شهر را به آن آتشکده مرتبط دانستهاند. روستای زوزن از توابع جلگه زوزن در شهرستان خواف در استان خراسان رضوی در ایران، میراثدار شهر زوزن قدیم است. شهر کویری زوزن که روزگاری زادگاه سیاستمداران، وزرا، شاعران و فقها بوده، قرنهاست که بنایی باشکوه و منحصر به فرد را در خود جای داده است. از مهمترین جاهای دیدنی خواف و آثار تاریخی زوزن، مسجد ملک است که با معماری اسلامی در قرن هفتم هجری قمری ساخته شده است. این مسجد در دشتی وسیع ساخته شده و کاشیهای لاجوردی آن چشم هر گردشگر و بینندهای را به سمت خود خیره میکند.مسجد ملک زوزن که در سده هفتم هجری قمری ساخته شده است در شهرستان خواف در استان خراسان رضوی واقع شده و دارای آجر کاری و کاشیکاریهای زیبا و نفیس است. این مکان تاریخی در ۲۰بهمن ۱۳۱۸ با شماره ثبت ۳۴۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
این مسجد زیبا به سبک خراسانی ساخته شده و از مساجد دو ایوانی دوره خوارزمشاهیان است. مسجد ملک در این دوره توسط ملک قوامالدین زوزنی، بر روی مسجدی که از قبل در شهر بود و قراین آن نشان میدهد که در دوره سلجوقی ساخته شده، در سال ۶۱۶ه.ق ساخته شده است. مطابق کاووشهای باستانشناسی که در محدوده شهر تاریخی زوزن انجام شده است آثار و شواهدی از قرون اولیه اسلامی تا دوره ایلخانان در این منطقه به دست أمده است که بیانگر تاریخ و تمدن این منطقه است.مسجد ملک زوزن با قامتی سربرافراشته در کویریترین نقطه زمین یعنی شهرستان خواف قرار گرفته و مساحت فعلی آن بالغ بر ۱۰۰۰ مترمربع است. لیکن از نماهای جانبی متصل به دیوارههای بیرونی مسجد که هنوز باقی مانده، پیداست که بیوتات و شبستانهای مسجد در جهات شمال و جنوب بیش از وضعیت فعلی گسترده بوده است. مسجد ملک زوزن در ۶۶ کیلومتری جنوب غربی خواف واقع بوده و تنها بنای آجری بر جای مانده از بقایای شهر تاریخی زوزن و یادمانی ارزشمند از شکوه و عظمت این منطقه است.
این مسجد دومین مسجد تاریخدار دوره خوارزمشاهیان است که به استناد کتیبه موجود در سال ۶۱۵ ه.ق و یک سال پس از آن در حال ساخت بوده است. آنچه در حال حاضر از معماری بنا باقی مانده، دو ایوان کوچک و بزرگ مقابل هم در اضلاع شرقی غربی است که هسته بنای عظیمی بوده که برخی معتقدند به عنوان مسجد-مدرسه بنیان شده و به دلیل حملات سپاهیان مغول در ۶۱۷ ه.ق کار بنای آن نیمه تمام رها شده است. این که آیا این بنای تاریخی مسجد- مدرسه بوده را شیلر با تحقیقاتی که انجام داده و بر اساس کتیبهای که یافته مطرح کرده که برخی آن را رد کردهاند.در شبستان غربی این مسجد، پلکانی وجود دارد که به طور مارپیچی بر حول استوانهای از آجر میچرخیده و موذن را به گلدستهها میرسانده است؛ پلکان زاویه راست در زلزلههای اخیر به کلی متلاشی شده و هم اکنون قامت از هم پاشیده آن در پشت شبستان دیده میشود که مربوط به زمان بازدید محمدرضا خسروی بوده که در حال حاضر مرمت و احیا شده است. اما پلکان سمت چپ همچنان تا فرق بنای باقی مانده از مناره باقی است. در قسمت غربی ایوان قبری وجود دارد که گفته میشود متعلق به پسر ملک زوزن است. یکی از شبستانها به محراب مسجد منتهی میشود، محرابی که به تازگی بر اثر حفاری از زیر آوار بیرون آمده است. حاشیههای این محراب مزین به آیاتی از قرآن است. از بنای عظیم مسجد ملک زوزن که در دهه اول قرن هفتم ساخته شده است اکنون جز دو ایوان از هم گسسته چیزی باقی نمانده و دو ایوان باقی مانده مسجد رو در روی هم و به فاصله ۴۵ متر از یکدیگر قرار دارند. این دو ایوان یکی با نام «ایوان قبله» و دیگری با نام «ایوان مقابل قبله» شهرت یافتهاند. با اینکه دو ایوان (ایوان قبله و ایوان مقابل ِ قبله) قرینه هم و روبروی هم ساخته شدهاند کاشیکاری و تزیینات آنها متفاوت است. ستونها در این قسمت هم هستند و دقیقا همان وضعیتی که در آن ایوان بوده مثل کفسازی نشدن و نیمهکاره رها شدن تزیینات و... در این ایوان هم مشاهده میشود.
«آندره گدار فرانسوی میگوید این مسجد از مساجد دو ایوانی نظیر مسجد فارومد به سبک خراسانی بوده است». ضخامت دو ایوان ۶ در۶ متر و فاصله آنها از هم دیگر۴۵ متر و ارتفاع باقی مانده آن حدود۱۸ متر است که در طول تاریخ به علت جنگهای داخلی و بیتوجهی دولتهای وقت و حوادث طبیعی دچار تخریب شده است. بهطوری که کتیبههای مسجد جز یک کتیبه غالبا از بین رفتهاند. نمای ایوان شرقی دارای کتیبه خط کوفی و تزیینات آجر کاری با تلفیقی از کاشی فیرزهای رنگ مزین به نقوش هندسی و دو ستون نمای تزیینی است. نمای ایوان غربی نیز آراسته به محرابی ساده و عناصر تزیینی ارزشمند نظیر آجر کاری و تلفیق آن با کاشی کاری، کتیبههای خط کوفی و نسخ، نقوش هندسی و گیاهی است.این مسجد یکی از قدیمیترین بناهای ایرانی است که در تزیین نمای خارجی آن از کاشیهایی دو رنگ استفاده شده و بنا به دلایلی برخی از محققان این مسجد را متعلق به کاخ ملک زوزن میدانند؛ «قوامالدین مویدالملک ابوبکر علی الزوزنی یکی از رجال نامدار دوران سلطنت خوارزمشاه است. علاءالدین محمد بن تکش که از ۵۹۶ تا ۶۱۷ هجری قمری سلطنت کرده بود هنگامی که ایالت کرمان به نام خوارزمشاه فتح شد ملک زوزن حکمران آن جا شد و چند سال بعد درگذشت. او در زوزن یک قصر باشکوه بنا کرد. ریزهکاریهای این بنا به علت یورش مغولان و مرگ قوامالدین ناتمام ماند تا اینکه در زلزله سال ۷۳۷ ه.ق ویران شد.جنب مسجد ملک، موزهای است که در آن بخشی از محراب مکشوفه از ضلع شمالی قبله سفالهای مکشوفه از گمانهزنی حریم شهر تاریخی زوزن در سال ۱۳۸۵ به قدمت قرن ۶ تا ۷ هجری، بخشی از گچبری تزیینی مکشوفه از فضای پشت محراب، آجرهای تزئینی مکشوفه از اطراف ایوان قبل، تنپوشههای سفالین مکشوفه از باغات داخل شهر تاریخی زوزن و کاشیهای به دست آمده از کاووشهای باستانی ضلع شمالی ایوان قبله، نگهداری میشود. بازدید از این مکان خالی از لطف نیست.
ثبت دیدگاه
0 دیدگاه