در تاریخ گذشته ایران، میل یا برج به ساختمان یا مکانی بلند می‌گویند که معمولا جهت استفاده دیده‌بانی، نگهبانی و...کاربرد داشته است. خویین یکی از آثار تاریخی روستای خویین در شهرستان ایجرود استان زنجان است. این برج تاریخی که از جاهای دیدنی زنجان به شمار می‌رود، در ۶۰ کیلومتری جاده زنجان-بیجار قرار گرفته است. میل خویین که شباهت زیادی به برج‌های دیده‌بانی در گذشته تاریخی ایران دارد، بر فراز ارتفاعات ضلع غربی روستای خویین قرار گرفته است. نام برج از نام روستا گرفته شده و اهالی روستا آن را گنبذ یا گنبد نیز می‌گویند. روستای خویین در سال‌های اخیر به دلیل برخورداری از جاذبه‌های تاریخی طبیعی به‌عنوان روستای نمونه گردشگری شناخته شده است.

روستای خویین:

روستای خویین در بین کوه‌ها است و در دل خود آثار دیدنی ارزشمندی را جای داده که هریک از این آثار طبیعی و تاریخی روایتگر گوشه‌ای از تاریخ کهن این منطقه هستند. خویین از سال ۱۳۸۵ به‌طور جدی در ردیف روستاهای هدف گردشگری قرار گرفت. اگرچه پیش از آن نیز مطالعات زیادی در آن منطقه صورت گرفته بود. نام بردن از آثار تاریخی و معماری روستای خویین در این نوشتار مقدور نیست و هریک از این جاذبه‌های طبیعی این روستا، نوشتار جداگانه‌ای را می‌طلبد.یکی از این آثار جالب و دیدنی برج میل خویین است.

برج میل خویین:

برج میل خویین با ارتفاعی بیشتر از ۱۰ متر به‌طور مسلط با بهره‌گیری از ارتفاعات طبیعی موجود می‌توانست منطقه پیرامون را تا شعاع ده‌ها کیلومتر از نظر حفاظت تحت پوشش قرار داده و همچنین به‌عنوان یک میل راهنما برای مسافران و کاروان‌های خسته که از بیم گم شدن راه در هراس و نگرانی بودند، امیدبخش و خوش‌آیند باشد. برج میل خویین از دو بخش بدنه و گنبد تشکیل شده که قسمت تحتانی (بدنه) آن، مدور و با استفاده از مصالح لاشه‌سنگ، ملاط گچ و آهک و قسمت بالایی گنبد با آجر و ملاط ساخته شده است. گنبد بنای میل خویین از نوع زنگوله‌ای و دو جداره است. گنبد این بنا از لحاظ شکل و معماری قابل مقایسه با گنبد مقبره قیدار نبی در شهرستان خدابنده است. تنها راه ورود به داخل بنا در حال حاضر در قسمت شرقی، بطرف دره و روستای خویین است که در ابتدای ورود به آن سه پله تعبیه شده است. در ارتفاع ۵ متری بنا در اضلاع شرقی و غربی دو پنجره جهت دیده‌بانی و نظارت بر منطقه در نظر گرفته شده که در سال‌های اخیر بسته شده‌اند.

بنای برج میل خویین در سال‌های اخیر توسط برخی از مردم و اهالی روستا، مرمت و داخل آن گچ‌کاری و بیرون آن سیمان‌کاری شده است. در حال حاضر بنا مشکل خاصی از نظر ایستایی و استحکام، نداشته و فقط در قسمت انتهای بدنه خوردگی حاصل از عوامل جوی (برف و باران) مشاهده شده که مرمت آن ضروری است. طبق اظهارات معتمدین محل، تعداد سه بنای مشابه این بنا در ارتفاعات منطقه وجود داشته که در اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی تخریب شده‌اند.

قدمت بنای برج میل به‌طور دقیق مشخص نشده و مدرکی دال بر اینکه بنا به کدام دوره تاریخی می‌رسد در دست نیست. اما توجه به معماری بنا و سبک و سیاق آن، موقعیت جغرافیایی و مقایسه آن با بناهای مشابه به‌خصوص بنای مقبره قیدار نبی در خدابنده، زمان ساخت بنا را بین قرون ۵ تا ۷ هجری قرار می‌دهد. بر این اساس می‌توان گفت به احتمال بسیار برج میل خویین، برجی تاریخی است که متعلق به عصر سلجوقیان است. این بنای تاریخی که از سنگ، آجر، ساروج و خاک رس ساخته شده است به‌عنوان دکل دیده‌بانی مورد استفاده قرار گرفته و دارای دو سقف است که سقف داخلی آن با سنگ ساخته شده و در نوع خود بی‌نظیر است. گفته شده ۴ نمونه‌ از میل خویین در چهار جهت روستا وجود داشته که امروز فقط یکی از آن‌ها باقی مانده است.

وجود گورستان متروکه در اطراف بنا که وسعتی بیشتر از ۴ هکتار را به خود اختصاص داده، همچنین نزدیکی و چگونگی ارتباط بنا با آثار تاریخی روستا و موقعیت بنا از دیگر خصوصیات این اثر تاریخی است که سبب شده توجه کارشناسان را بیشتر به خود جلب کرده و تحقیقات بیشتری در آن انجام شود. برخی کارشناسان براین عقیده‌اند که برج میل خویین به احتمال بسیار در گذشته مزین به تزیینات و کتیبه بوده، اما به دلیل تعمیرات غیرکارشناسانه شواهد و مدارک مزبور از بین رفته و در زیر لایه‌های سیمان و گچ مخفی شده است. برج میل خویین در شانزدهم آبان ماه ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۸۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده است.جالب است بدانید که روستای خویین علاوه بر اینکه آثار تاریخی و معماری و طبیعت بی‌نظیری از لحاظ گردشگری دارد، میراث معنوی خاصی نیز برای ثبت کردن در میراث ناملموس کشور داشته که به ثبت ملی رسیده و آن همزبان و گویش این مردم است. زبان و گویش مردم روستای خویین با شماره ۱۶۶ به ثبت رسیده است. این گویش خاص که برخی معتقدند گویش و زبان پهلوی است، ترکیبی از زبان‌های ترکی، انگلیسی، تاتی، گیلک و اسپانیایی است. اگر به زنجان رفتید و قصد گردش و بازدید از آثار تاریخی را داشتید، حتما به روستای خویین بروید. این روستای تاریخی آنقدر جاذبه و اثر دیدنی دارد که از دیدن آن‌ها شگفت‌زده خواهید شد. دیدن از این بنای تاریخی را به همه ی گردشگران پیشنهاد می کنیم.