مدرسه و مسجد جامع زنجان

مجموعه مسجد و مدرسه سید (عبدالله میرزا دارا) در بافت قدیمی و تاریخی شهر زنجان، در محدوده ضلع باختری بازار قیصریه، در سال ۱۲۴۲ هجری قمری توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار احداث شد. این مجموعه تاریخی و ماندگار، به عنوان یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان دارای شهرت به سزایی می باشد.

مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف بهمسجد سید در قرن سیزدهم هجری قمری (سال ۱۲۴۲) در دوره قاجاریه توسط یکی از پسران فتحعلی شاه قاجار به نام عبدالله میرزا دارا که مرید آیت الله سید محمد مجتهد سردانی بود ساخته شد تا مرکز تدریس، اقامه نماز و مراجعات مردمی این مجتهد زنجانی باشد. خاندان حسینی زنجانی از آن زمان تا کنون تولیت مسجد را به عهده دارند. این مسجد که در قلب بافت قدیمی شهر و در مکان مناسبی از نظر دسترسی قرار گرفته‌ است، از سمت باختر با بازار قیصریه، از سمت خاور با کوچه مسجد سید و از سوی شمال با خیابان امام خمینی و سبزه میدان در ارتباط است. این مسجد در دوره زندگانی بانی آن به نام‌ های مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه نیز خوانده می‌ شده‌ است. این مجموعه تاریخی که در شمار بزرگ‌ ترین و زیباترین مساجد و مدارس دینی زنجان است، یکی از بناهای ارزشمند ساخته شده بر اساس طرح مساجد چهار ایوانی می‌ باشد. ایوان‌ های چهارگانه‌ ای که در چهار ضلع مسجد به شکل قرینه قرار گرفته‌ اند، بیش تر از هر چیزی در صحن مسجد، خودنمایی می‌ کند. صحن این مسجد مانند سایر مساجد چهار ایوانی، به شکل مربع مستطیل است و ۴۸ متر طول و ۳۶ متر عرض دارد.

در گذشته وسط صحن مسجد یک واحد حوضی بوده که گرداگرد آن را به استثنای جلوی حجرات و شبستان‌ ها، باغچه های پرگل و گیاه پوشانده بود که بعدها به دلایل نامعقولی از بین رفته‌ است. در ایوان‌ های خاوری و باختری ۱۶ حجره به طور قرینه و در جبهه شمالی نیز ۶ واحد حجره جهت طلاب علوم دینی قرار ساخته شده‌ است. در سطوح ایوان‌ های شمالی و جنوبی تزییناتی مانند خط بنایی، کاشی معقلی و نگاره‌ های گیاهی با تکنیک کاشی هفت رنگ، به سبک هنری دوره قاجار و بیش تر با استفاده از رنگ‌ های سیاه و زرد به چشم می‌ خورد. شبستان گنبد دار فضایی به عرض ۷٫۹۰ متر و طول۸٫۵۰ متر است که بدون واسطه در پشت ایوان جنوبی قرار گرفته و از جهت باختری و خاوری با شبستان‌ های طرفین و از طرف شمالی با ایوان جنوبی در ارتباط است. بر فراز این شبستان، گنبد عظیمی بر جرزهای سنگین به ضخامت ۲۰٫۳۰ متر استوار گردیده‌ است. گنبد این مسجد که از نوع دو جداره بوده و با کاشی‌ های فیروزه‌ ای پوشانده شده، از گنبدهایی است که بدون گوشواره و ترنبه بر روی جرزهای چهارگانه ضخیم نشسته‌ است. سوره مبارکه الدهر با خط ثلث بر روی این گنبد نقش بسته و بر زیبایی آن افزوده‌ است. در نوک بنای گنبد، علامتی از برنز به شکل گوی وجود دارد.

کتابخانه حسینی در طبقه فوقانی این مسجد قرار دارد.

موقوفات مسجد و مدرسه جامع

عبدالله میرزا پس از ساخت مسجد و مدرسه مقادیر زیادی موقوفه را ضمیمه این مسجد و مدرسه می‌ کند تا پشتوانه اداره مسجد شود. این موقوفات که در سندی گردآوری شده به این قرار است: (در حال حاضر اصل سند موجود است.)

۱. روستای لگاحی شش دانگ؛

۲. روستای شیلاخور شش دانگ؛

۳. دکاکین بازار قیصریه ۶۳ باب دکان و ۴ باب خواجه‌ نشین؛

۴. حمام واقع در پشت مسجد و سمت شرق بازار قیصریه معروف به حمام شاهی؛

۵. طاحونه والارود؛

۶. روستای گلجیک (مقدار مشخص نیست)؛

۷. طاحونه گلجیک شش دانگ؛

چگونگی نظارت و تولیت بر مسجد و مدرسه

امر نظارت مسجد و مدرسه و اعیان موقوفات در زمان حیات مؤسس با خود او و پس از او به فرزند ارشد ذکور و اولادان ذکور نسل‌ های بعد او می‌ باشد. (بعد ها به دلیل از میان رفتن سلسله النسب مشکلاتی در امر نظارت و مدیریت مسجد و مدرسه پیش آمد). امر تولیت در زمان واقف و مؤسس مسجد بر عهده آیت‌ الله سید محمد طارمی سردانی بوده و سپس به اولاد ذکور پس از او رسیده است.

ثبت در آثار تاریخی ایران

این اثر در تاریخ ۱۰ اردیبهشت ۱۳۴۲ با شماره ثبت ۱۰۵۶ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مدرسه و مسجد جامع زنجان از اماکن گردشگری استان زنجان است که هرساله گردشگران بومی و غیر بومی از این مکان تاریخی دیدن میکنند.