مسجد جامع قروه یکی از بناهای تاریخی روستای قروه است که در کیلومتر ۱۵ جاده ابهر به تاکستان در استان زنجان قرار دارد. این مسجد که به مسجد جمعه نیز معروف است، از آثار دوران سلجوقی و یکی از مهم‌ترین مساجد ایران از لحاظ تزیینات خطی و کتیبه‌ای به حساب می‌آید. این مسجد با قدمت یک هزار سال در ۱۸ کیلومتری شرق شهرستان ابهر قرار دارد. این مسجد مانند مساجد دوران سلجوقی به سبک چهار ایوانی ساخته شده و گنبد زیبای آن بر ۴ فیل‌پوش استوار است.

فضای اصلی مسجد، صحن گنبدداری است که دو شبستان را در غرب و شرق خود جای داده است. گنبد زیبای آجری آن به واسطه چهار فیل‌پوش به ضلع‌های چهار گانه استوار شده است. این فیل‌پوش‌ها روی تخته‌ی ضخیمی با زاویه ۴۵ درجه قرار داده و بعد با کمک قوس‌های بلندی اجرا شده‌اند. نحوه‌ی قرارگیری این چهار فیل‌پوش به شکلی است که با اتصال به چهار طاق‌نما، پلان مربع ساختمان شبستان به دایره تبدیل شده است. اجرای گنبد روی یک پلان مربع شکل کار سختی در معماری است که برای اولین بار در تاریخ توسط معماران ساسانی اختراع و توسط معماران دوره اسلامی به حد اعلای خود رسید.

مسجد جامع به واسطه تزئیناتی از قبیل گچ‌بری و دو کتیبه در زیر فیل‌پوش‌ها آراسته شده است که کتیبه‌های آن تاریخ ساخت مسجد را در سال ۴۱۳ هجری قمری و تاریخ مرمت بنا را در سال ۵۷۵ هجری قمری بیان می‌کنند. بنای مسجد جامع در تاریخ در سال ۱۳۴۱ به شماره ۴۳۳ در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسید. در همان سال یک گروه باستان‌شناسی خارجی به سرپرستی آقایان ام.ای.وی ور، گلایس و خانم هلن تحقیقات و پژوهش‌هایی در خصوص بنا انجام داده‌اند که نتایج آن در دست مقامات ایرانی آن زمان قرار نگرفت.

مسجد جامع قروه، از بناهای تاریخی ارزشمند منطقه ابررود و جاهای دیدنی ابهر است. این مسجد از آثار بسیار ارزشمند و قابل مقایسه با شبستان‌های مسجد جامع قزوین است. کتیبه‌های این مسجد شهرت زیادی دارند که شامل کتیبه‌ای به خط ثلث با تزیینات نگاره‌های گیاهی در پای فیل‌پوش‌ها و کتیبه به خط نسخ در بالای محراب همراه با ترنج‌های درهم بافته شده گچی و سطوح زیبا با طرح‌های آجرچینی است. تزیینات ذکر شده این مسجد دوره سلجوقی را تبدیل یه یکی از شاهکارهای هنری قرون میانی اسلامی ساخته‌ است.

با توجه به تحقیقات انجام شده توسط باستان‌شناسان ایرانی، بنای مسجد جامع با استفاده از مصالح بنای قدیمی، به جای بنای قبلی در تاریخ ۴۱۳ ه‍جری قمری ساخته شده ‌است. بنا از سه قسمت اصلی گنبدخانه و شبستان در ضلع‌های شرقی و غربی تشکیل شده است که بعد از گذشت زمان و بر اثر عوامل طبیعی و غیرطبیعی تخریب شد. بعد از تخریب دوباره در تاریخ ۵۷۵ ه‍جری قمری مورد مرمت و باسازی قرار گرفت. لازم به ذکر است که در حین گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی یک لایه از خاکستر همراه با زغال به قطر ۴ سانتی‌متر بدست آمد که نشان می‌دهد بنای اصلی قبل از تبدیل به مسجد هم کاربری خاص خود را داشته است. اشاره به اینکه معماری طاق مسجد بر اساس چهار طاقی آتشکده‌های ساسانی بنا شده است، عده‌ای عقیده دارند شاید این مسجد بر روی آتشکده‌ای از دوره ساسانی بنا شده باشد که لازم است در این خصوص مطالعات تخصصی باستان‌شناسی صورت بگیرد.

محلی که مسجد جامع قروه در آنجا واقع شده، به نظر می‌رسد که بلندترین بخش‌های روستا باشد، چرا که هم اکنون مسجد آجری قروه از بیشتر نقاط روستا قابل رویت است. از پی تا زیر فیلپوش‌ها از آجرهای بزرگ‌تر به ابعاد ۳۱ در ۸ سانتی‌متر و سپس به جهت اجرای تزئینات در فیلپوش‌ها و پوسته گنبد از آجرهای کوچک‌تر به ابعاد ۲۱٫۵ در ۵ سانتی‌متر استفاده شده است. پاطاق فیل‌پوش‌ها روی تخته قطوری که با دیوار ۴۵ درجه زاویه دارد، قرار داده شده و سپس قوس پنج او هفت تند با ساقه بلند اجرا شده، به‌طوری که چهار فیلپوش متناوبا با ۴ طاق‌نما که از نظر سبک و ابعاد یکسان است، پلان مربع شبستان را به دایره تبدیل کرده، فیلپوش‌ها و طاق‌ نماها عموما به تزئینات آجری و هندسی مزین است. بالای آن‌ها طاق‌نماهای کوچک‌تری که قوس پنج او هفت کند با ساقه بلند دارد،  پایه‌ی طاق عرقچین گنبد را تشکیل می‌دهد.

مسجد جامع قروه:

البته برخی از باستان‌شناسان با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام شده این مسجد را  متعلق به دوران آل بویه می‌دانند. کتیبه‌ای که در لچگی محراب قرار دارد، اشاره بر احداث این مسجد در سال ۴۱۳ هجری قمری دارد که هم‌ز‌مان با دوره‌ی حکومت آل بویه است. همین‌طور در قسمت بالای محراب به‌صورت بر گ چنار که سبک آل بویه است؛ طاق بندی این مسجد تزئین شده که دلیل دیگری بر این ادعا است.

فیل‌پوش‌ها و طاق‌ نما‌ها عموما به تزیینات آجری هندسی مزین است. نورگیر‌های گنبدخانه روی گنبد ۳ نورگیر در امتداد عمود برهم قرار دارند که باعث ورود نور به حالتی یکنوا خت و ملایم به داخل فضای گنبدخانه می‌شود که از ابتدای ساخت مسجد به این صورت بوده، ‌همچنین  این نورگیر‌ها حکم ساعت آفتابی را در بنا را داشته است. گنبد این مسجد از نوع گنبد عرقچین است که با گنبد مسجد جامع سجاس قابل مقایسه است. قسمت باقی مانده فعلی از مسجد عبارت است از گنبدخانه و مستطیل شبستان ستون‌دار خشتی در سمت غرب آن و در سمت شرق نیز شبستان دیگری است که بخش‌هایی از آن تخریب شده و یک شبستان خشتی دیگر در جنوب و متصل به آن قرار دارد که امروزه هیچ ارتباط مستقیمی با مسجد ندارد. مصالحی که در ساخت مسجد به کار رفته در بخش‌های مختلف متفاوت است. شبستان‌های غربی و جنوبی و بقایای شبستان شرقی از خشت و چینه بنا شده و سقف مسطح و تیرپوش آن‌ها روی ستون‌های چوبی قرار گرفته است. به‌طور کلی شبستان‌های دو طرف گنبدخانه از نظر ساختاری و مصالح معماری کاملا متفاوت با گنبدخانه هستند و مشخص است که آن‌ها در زمانی بعد از ساخت بنای اصلی ساخته شده‌اند.

شبستان شرقی فرو ریخته و تنها قسمت‌هایی از آن باقی مانده که با توجه به بررسی‌های صورت گرفته توسط آقای ویور در سال ۱۳۴۱ از محل نشان می‌دهد که شبستان شرقی در آن زمان بوده و در سال‌های اخیر فرو ریخته است. لازم به ذکر است که پس از احداث شبستان هایی با سقف مسطح در دو قسمت غرب و شرق گنبدخانه در محل فعلی شبستان‌ها ساخت و سازی با پوشش طاقدار وجود داشته که بعد از تخریب و فروریختن طاق‌ها شبستان‌هایی با سقف مسطح جایگزین آن‌ها شده است. در سمت شرق بنا (از بیرون) بقایای طاق دیده می‌شود که بر جزری متصل به بنا قرار گرفته و خود طاق فرو ریخته است. قسمت‌های شرقی و غربی متصل به گنبدخانه حکم ایوان یا رواق را داشته است.

این بنا در سال‌های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ترمیم شده است. در این ترمیم آجرهای فرسوده داخل گنبد و بیرون تعویض شده و بناهای در حال ریزش سیمانی خالی شد و مجددا با استفاه از گچ و مواد شیمیایی بین آجر‌ها بندکشی انجام گرفته است. کف گنبدخانه و شبستان که به‌صورت خاک کوبیده بود، آجرفرش شده است. ستون‌های چوبی شبستان که نشست کرده بود، موجب شکسته شدن تخته‌های بکار رفته در سقف بنا شده بود؛ سقف شبستان برداشته شد، تخته‌ها تعویض شد، سپس ۲ لایه کاه‌گل بر پشت بام شبستان کشیده شد. مصالح دیواره‌های شبستان بر اثر نفوذ آب شسته شده و شکاف‌های عمیقی را ایجاد کرده بودند که با استفاده از گچ و خاک مرمت شد و طاق‌نماهای ریخته مجددا بازسازی شدند و کف طاق‌نما‌ها نیز آجرکار گذاشته شد. استفاده از آجرهای با ابعاد ۱۰ در ۴۰ در معماری این مجموعه بسیار مهم است. آنچه که در قسمتی از این مجموعه بالای منبر حلزونی شکل آمده، نشان می‌دهد محراب این مسجد توسط استادکارهایی از قزوین ساخته شده است. همچنین فضاهای بیرونی این مجموعه نشان‌دهنده این است که دارای وسعت زیادی بوده است.

همانطوری که گفته شد، از نکات قابل توجه این مسجد کتیبه‌هایی استفاده از گچ به‌صورت گچ‌بری برجسته به خط ثلث مربوط به آیات سوره حشر روی بدنه مسجد است، اما استفاده از رنگ برای نوشتن کتیبه‌های قرآنی و اسامی متبرکه زیبایی دوچندانی به نوشته‌ها و کتیبه‌های این مسجد بخشیده است. با توجه به تاریخ همین کتیبه‌های می‌توان به‌طور قطعی گفت که قدیمی‌ترین مسجد استان زنجان در شهرستان ابهر در روستای تاریخی قروه قرار دارد. در روستای قروه معماری صخره‌ای بسیار جالب و قابل مطالعه‌ای دیده می‌شود که قابل مقایسه با معماری صخره‌ای در بقیه نقاط ایران است. هنوز آثار و بقایای منازلی که در کوه کنده شده‌اند، قابل دیدن هستند. روستای قروه یک روستای تاریخی است که وجود آثار زیاد در آن گواه از اهمیت کاربری آن در طول تاریخ دارد. در این روستا می‌توان آثاری از سه هزار سال قبل مربوط به دوره سلجوقی، دوره ایلخانی، صفوی و پهلوی را هم مشاهده کرد.

همانطوری که گفته شد، تزیینات و نوشته‌های به کار رفته در این مسجد،‌ آن را به یک مسجد خاص تبدیل کرده است. نقش‌ها و طراحی های آن به حدی زیبا و خاص هستند که در کتابی با عنوان «طرح و نقش تزیینی مسجد جامع قروه استان زنجان» به نوسته اسدالله اجاقلو به‌طور کامل مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این کتاب دارای دو فصل است. قسمت اول آن به موقعیت جغرافیایی مسجد و فصل دوم به مطالعه و بررسی (دیداری) نقوش و آرایه های تزیینی این بنای مقدس اختصاص دارد. علاقه مندان می توانند از این مکان زیبا دیدن کنند.