سرزمینی کهن، یکی از بکر ترین مناطق کشور که ناشناخته های بسیاری را در دل خود جای داده است. استانی که جاذبه های گردشگری تاریخی و طبیعی بسیاری دارد، ولی برخی نقاط آن با محرومیت دست و پنجه نرم می کنند. داریم درباره سیستان و بلوچستان صحبت می کنیم. قصد داریم تا سفری کوتاه به این دیار داشته باشیم و با قلعه ای افسانه ای که آن را به یکی از شخصیت های معروف کشورمان به نام رستم نسبت داده اند، آشنا شویم.

استان سیستان و بلوچستان یکی از بکرترین مناطق کشور است که طبیعت حیرت انگیزش زبان زد خاص و عام است. علاوه بر این طبیعت زیبا، آثار تاریخی این منطقه نیز شهرت زیادی دارند. از تپه های باستانی مربوط به دوران پیش از اسلام بگیرید تا آثار دوره اسلامی در شهرهای مختلف آن. یکی از این آثار، قلعه رستم سیستان است که امروز به طور مفصل برایتان معرفی خواهیم کرد.

معرفی قلعه رستم سیستان

قلعه رستم یکی از معروف ترین آثار تاریخی برجای مانده از دوران اسلامی در استان زیبای سیستان و بلوچستان است. مردم سیستان به این قلعه تاریخی که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارد، جنبه افسانه ای داده اند و آن را به نام پهلوان نامدار ایران زمین رستم، نام گذاری کرده اند. این قله با شکوه در حدود ۷۰ کیلومتری جاده اصلی زابل به زاهدان (۷۰ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل) قرار دارد.  بنای تاریخی قلعه رستم که در منطقه حوض دار و کندرک بنا شده را به دوران سلجوقیان تا صفویان نسبت داده اند. طبق گفته اکثر کارشناسان باستان شناسی کشور، اوج دوران شکوه و رونق این قلعه در زمان سلسله صفویه و زمان حاکمیت ملوک کیانی سیستان در منطقه بوده است.

قلعه رستم بزرگ ترین و با شکوه ترین قلعه مربوط به دوران اسلامی در کل استان سیستان و بلوچستان است که متاسفانه چند صباحیست که به حال خود رها شده است و محافظت به جایی از آن صورت نمی گیرد. هنگامی که به این قلعه برسید، اولین چیزی که توجهتان را جلب خواهد کرد، شکوه، عظمت و صلابت آن است. شاید به خاطر همین شکوه و عظمت است که آن را به پهلوان سیسستانی داستان های ایرانی یعنی رستم نسبت داده اند. در نزدیکی این قلعه تاریخی، چندین محوطه تاریخی مربوط به دوره های پیش از اسلام هم کشف شده اند. چند سکه نقره ساسانی، مربوط به زمان حکومت پوراندخت ساسانی هم در اطراف این بنا یافت شده است.

معماری قلعه رستم سیستان

با وجود گذشت چند صد سال از ساخت قلعه رستم سیستان، این قلعه تاریخی هنوز هم شکوهش را حفظ کرده است. موقعیت استراتژیک منطقه حوض دار سیستان، همچنین آب و هوا و اقلیم این منطقه باعث ساخت قلعه ای مستحکم در آن شده است. قلعه ای که کاربری های نظامی و مسکونی را برای آن متصور شده اند. بیش ترین مصالحی که که در ساخت قلعه رستم به کار برده اند، خشت خام است. بنابراین، می توان آن را در زمره قلعه های خشتی کشور به شمار آورد. در گوشه و کنار این بنا، آثاری از کاربرد گچ هم مشاهده شده است.

سر در ورودی قلعه رستم سیستان در جبهه شرقی آن قرار گرفته است. برج های نگهبانی معروف این قلعه که دور تا دور آن را فرا گرفته اند، خندق عمیقی که زمانی دور آن کنده بودند، یخدان قلعه، برخی تاسیسات مسکونی داخل بنا و بخش شاه نشین آن از دیگر عناصر معماری به کار رفته در این بنای تاریخی هستند. عناصری که از برخی از آن ها ویرانه هایی باقی مانده و برخی نیز هنوز پا بر جا هستند. اگر در آینده نیز محافظت ها از این بنا به همین شکل باشد، شاید شاهد نابودی سایر بناهای بر جای مانده از آن نیز باشیم.

قسمت شاه نشین قلعه رستم سیستان برجسته ترین بخش آن است. این محوطه از یک حیاط نسبتا بزرگ مرکزی، ایوان های شمالی و جنوبی آن، اتاق های نشیمن اطراف حیاط، ساختمان شاه نشین و بخش امنیتی تشکیل شده که در سه طبقه احداث گشته اند. از ویژگی های برجسته شاه نشین قلعه، پنجره های مشبک کاری شده خشتی آن هستند. حدود ۱۴ برج نگهبانی را بر روی حصار چند ضلعی این قلعه تعبیه کرده بودند که از آن ها تعدادی به طور سالم باقی مانده است. طبق گفته کارشناسان، حصار شمالی قلعه، نقش یک بادشکن را در مقابل بادهای ۱۲۰ روزه این منطقه ایفا می کرده است.

یخدان، عنصر دیگری از معماری این بناست که درست رو به روی بخش شاه نشین قرار دارد. این بنای مدور حدود ۵۴ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. اصطبل چهار پایان را در پشت شاه نشین ساخته اند تا کثیفی های آن به شاه نشین سرایت نکند. در اصطبل قلعه، آخورهایی ردیف شده پشت هم مشاهده می شوند. در حال حاضر، در اثر گذشت زمان بیشتر فضای خندق دور قلعه با خاک پر شده است. این خندق ۷.۵ متر عرض دارد ولی عمق آن را به دلیل انباشت خاک، تا به حال تخمین نزده اند.

لزوم توجه بیشتر به قلعه رستم سیستان

گذشت زمان، عوامل طبیعی و عوامل غیر طبیعی باعث ویران شدن اکثر بناهای قلعه شده است. دروازه ورودی و برج های نگهبانی اطرافش، سالم ترین بخش های قلعه رستم هستند که آن ها نیز در معرض خطر قرار دارند. علاوه بر دلایل ذکر شده، برخی کارشناسان تغییر مسیر رودخانه هیرمند را هم یکی از دلایل نابودی این قلعه می دانند. تغییر مسیری که متاسفانه تاثیرات منفی و مخرب زیست محیطی زیادی هم در سیستان و بلوچستان داشته است. آثاری همچون خشک شدن چند تالاب مهم استان. شکوه و عظمت این قلعه و اهمیت بسیار آن از نظر تاریخی، لزوم محافظت از این بنای با شکوه که مهم ترین بنای اسلامی دیار سیستان هم هست را دو چندان می کند. امیدواریم که تا دیر نشده است، مسئولان به فکر محافظت و البته مرمت برخی از بناهای قلعه رستم بیفتند و با رونق آن، شاهد رونق بیش از پیش این منطقه و سفر گردشگران بیشتری به سرزمین ناشناخته های کشور یعنی سیستان و بلوچستان باشیم.