مسجد جامع عتیق دماوند، یادگاری از دروه سلجوقی در ایران است که باستان‌شناسان، پیشینه‌ی ساخت آن را در دورانی قبل‌تر نیز تخمین زده‌اند.

مساجد، از جمله بناهایی است که در کشور ایران از ارزش و اهمیت والایی برخوردار است. عماراتی که هم از لحاظ دینی و هم از لحاظ تاریخی دارای جایگاهی قابل توجه بوده و برخی که دارای پیشینه‌ای قدیمی و برخوردار از معماری  اصیل ایرانی است، در صنعت گردشگری بویژه گردشگری مذهبی، حرف‌هایی برای گفتن دارد. «مسجد جامع عتیق دماوند»، یکی از این بناهای مذهبی و تاریخی است که به لحاظ معماری، تاریخ، اصالت و نیز قدمت، در بین دیگر آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری استان تهران و شهرستان دماوند شاخص و شناخته شده است.

آنچه که در بسیاری از متون تاریخی بیان شده است، مسجد در ارتفاعی نزدیک به ۲ هزار متری از سطح دریا، روی مسجدی قدیمی‌تر ساخته شده است که از سمت شمال، غرب و جنوب به خیابان و از سمت شرق به منازل مسکونی منتهی می‌شود. متاسفانه مسجد جامع دماوند به دلیل تعمیرات و بازسازی‌هایی که در طی قرون و سال‌های مختلف به خود دیده و نیز به دلیل تخریب، بازسازی، تغییرات و تصرفاتی که در دهه‌ی ۳۰ هجری شمسی بر آن وارد شده است، ارزش تاریخی‌اش را تا حدود قابل توجهی از دست داده و امروزه آنچه که از این مسجد کهن برجای مانده است مناره‌ای دایره‌ای و آجری و نیز یکی از ستون‌های داخل شبستان و درب شرقی آن است؛ این در حالی است که بقیه‌ی بخش‌های مسجد امروزی، فاقد قدمت تاریخی است و در سال‌های اخیر به آن‌ اضافه شده است.

این اثر تاریخی و ارزشمند در نقطه‌ای بین محله‌های قدیمی «فرامه» (چریک) و «قاضی» و روی تپه‌ای در بخش شرقی شهر دماوند ساخته شده است. اثری که با شماره‌ ۲۳۰ به ثبت ملی رسیده است و امروزه از آن به عنوان جاذبه‌ی گردشگری دماوند یاد می‌شود. البته با توجه به اسناد تاریخی، به نظر می‌رسد که مسجد جامع دماوند در دوران حکومت سلجوقیان ساخته شده باشد، ولی در این میان هستند برخی از کارشناسان و باستان‌شناسانی که نظری غیر از این داشته و بر این باورند که قدمت واقعی مسجد جامع، بیش از این‌ها است و احتمالا در سال‌ها یا قرونی قبل‌تر از سلجوقیان ساخته شده است.

وقوع زلزله‌های متعدد در منطقه‌ی دماوند، آسیب دیدن بنای مسجد و مورد تعمیر و بازسازی قرارگرفتن این اثر تاریخی آن هم به دفعات، جملگی این احتمال را بیشتر می‌سازد. در دوران حکومت «خواجه یاقوت» و در سال ۸۱۲ هجری نخستین تعمیر مسجد انجام شده است. در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی نیز در تاریخ‌های ۹۲۷ تا سال ۱۰۸۱ هجری نیز مسجد جامع عتیق پنج مرتبه مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است. سپس در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار و در سال ۱۲۴۷ هجری نیز مسجد مورد بازسازی قرار گرفت.

در زمان حکومت ناصرالدین شاه و در سال ۱۳۰۱ هجری نیز تعمیراتی در مسجد انجام شد تا سرانجم در دوران حکومت پهلوی، این مسجد قدیمی و میراث ارزشمند ملی سه بار دیگر مرمت و بازسازی شده است. آخرین تعمیر در سال ۱۳۳۷ و توسط معماران لرزاده و نصرالله کیاماری تغییراتی اساسی در مسجد انجام شد. به گونه‌ای که مسجد عتیق تخریب و مسجد جدیدی روی پایه‌های مسجد قبلی، احداث شد. متاسفانه همانگونه که قبلا نیز بیان شد، به واسطه‌ی همین تعمیرات و بازسازی‌ها، مسجد جامع دماوند از شکل و صورت قدیمی و اولیه‌ی خود خارج شد.

جالب است بدانید که برخی معتقد هستند که احتمالا بنای نخستین مسجد، آتشکده‌ای کهن بوده است که بعدها به مسجد تغییر یافته است؛ چرا که در بسیاری از سرزمین‌هایی که اسلام در آن‌ها ورود داشته است، با تغییر مکان‌های مذهبی مواجه شده و این اماکن به مسجد تغییر یافته است. درواقع جهت قبله به‌ گونه‌ای غیر معمول است و می‌توان آن را به سبب ساخت مسجد روی پایه‌های بنای دیگری درنظر گرفت که دیوار جنوبی آن به دلیل آن که محراب مسجد به سوی قبله باشد، نامنظم ساخته شده است. جالب است بدانید که شعری در مورد مسجد جامع دماوند وجود دارد که متاسفانه شاعر آن مشخص نیست.

مسجدی که عرض پیوند است       مسجد جامع دماوند است

معماری مسجد

طرح مسجد جامع دماوند به شکل مستطیلی است نامنظم و به صورت شمالی- جنوبی که به صورت مسجدی شبستانی با یک تالار و شبستان ستون‌دار، چندین اتاق، مناره و یک شبستان زیرزمینی، طراحی و اجرا شده است که از مشخصه‌های مساجد نخستین در ایران است.

به نظر می‌رسد که در سال ۱۸۱۸ هجری و در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار، «جیمز موریه»، نخستین طرح مسجد جامع دماوند را کشیده است. وی طرحی از روستا از سمت شمال ترسیم کرده به گونه‌ای که در این طرح، مناره‌‌ی مسجد نمایان است. «ژاک دمرگان»، دومین فردی است که تصویری از مسجد جامع دماوند از جهت جنوب به ثبت رسانده است. او در اوایل دهه‌ی بیست هجری هنگام عبور از شهر دماوند این تصویر را ثبت و بدون بیان مطلبی در مورد مسجد، آن را در کتاب خود منتشر کرده است. «مایرون بی اسمیت»، در سال ۱۹۳۵ میلادی، پس از بازدید از مسجد جامع دماوند و بررسی کردن آن، نقشه‌ای حرفه‌ای از آن را به تصویر کشید. متاسفانه معماران هنگام بازسازی مسجد طبق نقشه‌ی ارائه‌ شده‌ی مایرون اسمیت عمل نکرده و با بی‌دقتی برخی از بخش‌های مسجد را جابه‌جا ساخته‌اند. مثلا به جای اتاق‌ها، ایوانی را احداث کرده‌اند.

قطعا مناره‌ی مسجد که  بخش‌های اصلی و تاریخی مسجد اولیه‌ی دماوند است، در دوران حکومت سلجوقیان ساخته شده و همچنان می‌توان آن را در ضلع شمال شرقی مسجد کنونی مشاهده کرد. مناره کاملا مستقل از دیوار مسجد در بخش شمال شرقی با استفاده از آجر پخته شده، آهک و ملاط گچ ساخته شده است. هرچند یک ضلع مناره به صورت نیمه مستقل به دیوار متصل شده و هیچ نوع تزئینات و کتیبه‌ای نیز در آن مشاهده نمی‌شود. سازندگان این بخش از مسجد، پی آن را از سنگ‌های تراشیده و به شکل مربع احداث کرده و بازدیدکنندگان می‌توانند ارتفاعی حدود ۲۴ سانتی‌متر از آن را مشاهده کنند؛ این در حالی است که بلندای مناره از روی پایه‌ی مربعی شکل بیش از ۵۵ سانتی‌متر است. معمار و طراح مناره، دو راه ورودی را برای آن درنظر گرفته‌اند که یکی از بخش شمال غربی که از صحن مسجد عبور می‌کند و دیگری ورودی کوچکی که در بخش شمال شرقی مناره قرار دارد، امکان‌پذیر است. پله‌هایی مارپیچ که جهت آن خلاف عقربه‌هاس ساعت است و با آجر به شکل مخروطی داخل مناره ساخته شده است. بد نیست بدانیدکه در زمان بازسازی مسجد، بخش بالای مناره مرمت و کتیبه‌ای در این قسمت افزوده شد که نمایانگر مناره‌ای متعلق به دوران سلجوقیان با کتیبه‌ای جدید و منقوش به خط کوفی سفید است که زمینه‌ای از کاشی‌های آبی‌ رنگ آن را تزئین کرده است. این کتیبه مزین به آیه‌ی ۵۶ سوره‌ی احزاب است.

«ان الله ملائکه یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلمو تسلیما»

اعتمادالسلطنه در مورد این مناره چنین نوشته است:

«مناری که در ضلع شمال شرقی است، یک ربع به قرینه خراب شده و سه ربع باقی‌مانده تقریبا چهارده الی پانزده ذرع ارتفاع دارد»

همچنین مسجد از صحن و تالار شمالی صحن، شبستان زمستانی، شبستان مسجد، اتاق‌های غربی و شرقی صحن، ستون‌ها، محراب اصلی، چندین محراب و کتیبه‌های متعددی برخوردار است. هرچند اطلاعات کاملی از تمامی کتیبه‌های قبلی مسجد در دسترس نیست، اما در بالای محراب‌ها و بالای برخی از ستون‌ها چند کتیبه وجود داشته است که اکنون خبری از آن‌ها نیست. سنگ‌نبشته ستون سمت راست بالای محراب اصلی، کتیبه‌ی ستون شبستان سمت جنوب غربی در دیوار مسجد، کتیبه‌ی محراب ستون شبستان سمت جنوب غربی در طول دیوار، کتیبه‌ی ستون مدور شبستان نزدیک محراب اصلی، کتیبه‌ی ستون مدور جنوب غربی شبستان مسجد فعلی، کتیبه‌ی روی کاشی‌های دوره‌ی صفویه، کتیبه‌ی سنگی دوره‌ی صفویه، کتیبه‌ی سنگی دوره‌ی قاجاریه، کتیبه‌های درب ورودی شمالی و جنوبی، کتیبه‌های درب ورودی جنوبی از جمله کتیبه‌هایی است که در این مسجد وجودداشته است که امروزه تنها برخی از آن‌ها برجای مانده است. کتیبه‌ی ستون‌های مدور شبستان نزدیک به محراب اصلی یکی از کتیبه‌هایی است که در مسجد جامع کنونی و درست در همان مکان اولیه‌ی خود قرار دارد. کتیبه‌ی ستون مدور جنوب غربی شبستان امروزی نیز در بالای یکی از پایه‌ی طاق‌ قوس‌های شبستان قرار دارد.

کتیبه‌ی سنگی دوره‌ی حکومت صفویان نیز در راهروی ورودی در بخش جنوبی مسجد جامع امروزی قرار دارد که روی آن فرمان شاه عباس حک شده است. در این فرمان چنین آمده است

«سواد فرمان شاه عباس حکم جهان مطاع شد. آنچه در این وقت شفقت به عنایت شاهان درباره شیعیان الکا دماوند و خوار و فیروزکوه از ابتدای توشقان ئیل مالوجهات ایشان در رسد یک ماهه شهر رمضان سوای توجیهاتی که باجاره داده می شود بتخفیف و تصدیق مقرر داشتیم. مستوفیان عظام دیوان اعلی این رقم عطیه را در دفاتر خود ثبت نموده، تغییر و تبدیل به قواعد آن راه ندهد و آن چه تیمول و مواجب همه ساله مقرر بر طرف دانندو آنچه مقرر است حواله می شود. مالوجهات شهر مذکور را سال به سال کم نموده تتمه را ارباب حوالات نمایند، تیولداران الکا مذکورات مسطور و مقرر داشته رسد یک ماهه شهر مذکور را از تیول خود برطرف دانندو طلبی ننمایند. کلانتر و مدخدایان الکا مذکوره به حقیقت رسیده، اگر سنی در میان شعیان بوده یا مردم محلی از محلات آن جا باشند تخفیفات آن داده نمی شود و نسخه منفتح آن درست داشته به دفتر خانه همایون فرستند که در دفاتر ثبت نمایند ودانسته باشند که اگر پنهان نموده باشند در دنیا بازخواست خواهد شد و در آخرت در خدمت حضرت امیرالمومنین امام المتقین شرمنده خواهد بود و تغییر کننده تخفیف مذکور به لعنت الهی و نفرین حضرت رسالت پناهی گرفتار گردد و باید که دستور دوام الشرف را بر سنگ نقش نموده و بر در مسجدجامع نصب نمایندو در دعاگویی دوام دولت قاهره تقصیر نکنند فیشهر شعبان سنه اربع و عشرین و الف»

تزئینات مسجد نخستین نیز زیبا و در عین سادگی و شکوه با استفاده از گچ و آجر انجام شده است. می‌توان آثاری از این تزئینات را در بدنه و کمر پایه‌ی ستون‌ها، زیر تاق قوس‌ها و همچنین در قسمت بالایی طاق‌ها مشاهده کرد.

 تزئینات گچی همچون  مهره‌های ضربدری گچی و ستاره‌ای که از دوران دو مربع ایجاد شده بود، در ستون بخش ورودی از صحن به شبستان نیز به کار برده شده است. و نام مبارک امام علی (ع) که به صورت چلیپا و نیز مهر گچی مربعی شکل، از دیگر تزئینات مسجد است. که به زیبایی و سادگی انجام شده است.تزئینات کاشی‌کاری نیز در دوران حکومت صفوی و قاجاری در این مسجد و هنگام تعمیرات و بازسازی صورت گرفته است وجود دارد.

به طور کلی می‌توان مسجد جامع عتیق دماوند را مسجدی باشکوه در عین سادگی و از نوع مساجد شبستانی نامید. سازندگان بنای نخستین این مسجد را به گونه‌ای ساخته بودند که اتاق‌هایی در سه جهت آن را فرا گرفته بود. با توجه به معماری مناره، سرستون‌ها، تزئینات انجام شده در مسجد و نیز محراب پیشینه‌ی ساخت مسجد را به دوران سلجوقیان، نسبت می‌دهد که می‌توان از درگاه برج شبلی دماوند و دوازده امامیزد یاد کرد که مقرنس‌های آن‌ها به طور کامل شبیه به مقرنس‌های مسجد بوده و متعلق به دوران سلجوقی است. باستان‌شناسان معتقدند که این مسجد با الگوبرداری از مساجد شبستانی احداث شده و می‌توان با توجه به بخش‌های قدیمی مسجد، آن را متعلق به دوره‌ی زمانی قرون سوم تا چهارم و نیز اوایل قرن پنجم هجری قمری دانست.

دیدن از این بنا را به همه گردشگران پیشنهاد میکنیم.