اطفال و درمان تنبلی چشم

تنبلی چشم چیست؟

زمانی که ما به یک تصویر نگاه میکنیم مغز ما به صورت خودکار، چشم سالم را برای دیدن انتخاب میکند و با گذر زمان مغز مسیر ارسال تصویر از چشمی که دچار تنبلی است را خاموش میکند. تنبلی چشم با ضعف در بینایی متفاوت است و تنبلی چشم نوعی اختلال بینایی است که اگر به موقع تشخیص داده شود، به طور کامل قابل درمان است و در غیر اینصورت میتواند منجر به کم بینا شدن و یا نابینا شدن کودک شود.

چشمان برخی کودکان، با آنکه ظاهری سالم دارد اما از دید کافی برخوردار نیست. رشد و تکمیل مرکز بینایی در مغز از دوران جنینی تا حدود ۱۰ سالگی ادامه داشته، اما حداکثر سرعت رشد آن تا ۳ سالگی است. هنگامی که مشکلات دید کودک، قبل از ۵ سالگی درمان شود، حتی اگر چشم در این مدت تنبل شده باشد، بینایی کامل کودک، قابل بازگشت است. پس از پنج سالگی، هر چه درمان چشم تنبل بیشتر به تعویق بیفتد، احتمال به دست آوردن بینایی کامل کمتر می شود به طوری که پس از هفت تا ده سالگی کودک، درمان هیچ تاثیری نخواهد داشت.
شیوع تنبلی ‌چشم در جهان 2.5 تا 3 درصد است. طبق آمار به دست آمده از اجرای برنامه پیشگیری از تنبلی ‌چشم در کشور، شیوع تنبلی چشم در گروه سنی 4 تا 6 سال، 1.4 درصد است. تنبلی چشم معمولا در یک چشم اتفاق میفتد اما این امر قطعی نیست و امکان دارد که هر دوچشم به این عارضه دچار شوند.

تحقیقات نشان دهنده ی این است که بسیاری از نابینایی یک چشمی در افراد زیر 20 سال به علت عدم پیشگیری و درمان تنبلی چشم در سنین پایین بوده است و این موضوع اهمیت پیگیری و پیشگیری تنبلی چشم را نشان میدهد.

علت تنبلی چشم چیست؟

زمانی که عملکرد طبیعی چشم ها مختل میشود، تنبلی چشم اتفاق میفتدو همچنین در بسیاری از موارد میتوان گفت علت تنبلی چشم ارثی میباشد.
به صورت کلی علت های به وجود آمدن تنبلی چشم به سه دسته عمده تقسیم می شود:

استرابیسم(انحراف چشم): تنبلی چشم اغلب به دنبال انحراف چشم رخ می‌دهد. در استرابیسم یا انحراف چشم‌ها، کودک برای فرار از دوبینی، از چشمی که بینایی بهتری دارد، استفاده می کند و در نتیجه چشمی که منحرف است، تکامل نیافته و تنبل می‌شود.

عیوب انکساری: عیوب انکساری انواعی از اختلال‌های بینایی هستند که با تجویز عینک قابل اصلاح می‌باشند. تنبلی چشم زمانی اتفاق می‌افتد که عیب انکساری شامل دوربینی، نزدیک بینی یا آستیگماتیسم در یک چشم (در زمانی که چشم دیگر سالم است) و یا در دو چشم (در حالی که اختلاف قابل توجهی بین شماره دید دو چشم وجود دارد) پدید می‌آید. در این حالت چشم ضعیف‌تر تنبل می‌شود. وجود عیب انکساری شدید در دو چشم نیز می‌تواند منجر به تنبلی هر دو چشم شود. تشخیص این نوع آمبلیوپی معمولاً مشکل است، زیرا در این حالت ظاهر چشم‌ها طبیعی بوده و به نظر می‌رسد که دید کودک اشکالی نداشته باشد.

عوامل مسدود کننده مسیر بینایی: عوامل مسدود کننده مسیر بینایی به مواردی مانند افتادگی پلک، آب مروارید، کدورت قرنیه و... گفته می‌شود. این مشکلات معمولاٌ شدیدترین حالت آمبلیوپی را ایجاد می‌کنند.

علایم تنبلی چشم چیست؟

تشخیص تنبلی چشم کار آسانی نیست، زیرا تا زمانی که کودک مشکل واضحی نداشته باشد و یا دچار انحراف واضح چشمی نشود، والدین متوجه مشکل بینایی فرزندشان نخواهند شد. چشم پزشک نیز تنبلی چشم را بر اساس اختلاف قدرت بینایی بین دو چشم یا ضعف بینایی هر دو چشم تشخیص می‌دهد. اندازه‌گیری قدرت بینایی در کودکان کم سن، کار مشکلی است و چشم پزشک باید به وسیله روش‌های خاص از جمله بررسی چگونگی تمرکز و تعقیب کردن اشیا توسط یک چشم در حالی که چشم دیگر پوشانده شده، قدرت بینایی کودک را تخمین بزند. باید به این موضوع مهم هم توجه داشت که ضعف بینایی در یک چشم همیشه به معنای تنبلی چشم نمی باشد؛ زیرا گاهی ممکن است این مشکل با تجویز عینک اصلاح شود. برخی مواقع نیز سایر بیماری‌های چشمی مانند آب مروارید، عفونت‌ها، تومورها و یا سایر اختلال‌های داخل چشم موجب کاهش بینایی هستند که اگر امکان درمان آنها وجود داشته باشد، دید کودک نیز اصلاح می‌شود.
اگر علت تنبلی چشم انحراف باشد، والدین کودک را با مشکل انحراف چشم نزد چشم پزشک می‌برند و او متوجه تنبلی چشم هم می‌شود. اما بزرگ‌ترین اشکال اینجاست که ممکن است تنبلی چشم هیچ علامتی نداشته باشد به خصوص اگر یک چشم تنبل باشد. در این حالت به واسطه عیوب انکساری ظاهر چشم‌ها کاملاً طبیعی است و به نظر نمی‌رسد دید کودک اشکالی داشته باشد.

معاینه تنبلی چشم کودکان

بچه‌های ۳، ۴ ساله نمی‌توانند اعلام کنند که در دیدن مشکل دارند و چون همیشه همین طور دیده‌اند و غیر از این تجربه دیگری برای دیدن نداشته‌اند. در نتیجه عملاً تنها راه تشخیص این مشکل غربالگری است. تنها راه پیشگیری از تنبلی چشم تشخیص به موقع آن است و چون بسیاری از این عوامل برای خانواده‌ها ناشناخته است، چشم همه کودکان باید حداقل سه بار قبل از دبستان در زمان‌های مختلف معاینه شود.

قبل از سن مدرسه باید برای تشخیص و درمان تنبلی چشم مراجعه شود و در معاینات ورود به مدرسه تنها باید ببینند کودک در چه وضعیتی قرار دارد، سن مدرسه و 6 سالگی برای درمان تنبلی چشم کمی دیر است و برای این بیماری مراجعه 3 سال به بالا ضرورت دارد. در صورتی که کودک مشکلی ندارد سالی یک بار و در غیر این صورت با نظر پزشک هر 6 یا 3 ماه و یا به طور ماهانه که بستگی به نظر پزشک دارد برای معاینه چشم کودک مراجعه شود.

انواع آزمایش برای تشخیص تنبلی چشم

معمولاً پزشک از طریق انجام یک آزمایش کامل چشمی، تنبلی چشم را تشخیص می‌دهد. به ویژه زمانی که یکی از چشم‌ها ضعیف‌تر از چشم دیگر باشد، پزشک بیشتر احتمال تنبلی چشم را مد نظر قرار می‌دهد. بسته به سن کودک، آزمایش‌های زیر در مورد او انجام می‌گیرد:
نوزادان (۳‌ماهگی): آزمایش رفلکس قرمز، برای تشخیص کاتاراکت دورۀ خردسالی که از طریق یک ابزار نوری ذره‌بینی (افتالمواسکوپ) انجام می‌گیرد.
شیرخواران (۱تا ۲سال): آزمایش توانایی شیرخوار برای متمرکز شدن روی یک جسم و دنبال کردن اشیا متحرک و بررسی استرابیسم.
کودکان نوپا (۲تا ۳سال): آزمایش رفلکس قرمز، فوتواسکرین و معاینۀ قدرت بینایی اتوماتیک.
کودکان پیش دبستانی و بزرگ‌تر (۵تا ۶سال): آزمایش از طریق نشان دادن عکس یا حروف که طی آن یک چشم را می‌بندند و با چشم دیگر نگاه می‌کنند.

پیشگیری و درمان تنبلی چشم

درمان تنبلی‌ چشم به سه عامل بستگی دارد:

سنی که در آن تنبلی‌ چشم به وجود آمده است.
مدت‌زمانی که از ایجاد تنبلی‌ چشم گذشته است.
زمان شروع درمان تنبلی چشم کودک.

به طور کلی، آگاهی والدین و همکاری آنها کلید موفقیت در درمان است. درمان تنبلی‌ چشم نیازمند همکاری بسیار زیاد والدین با متخصصان است.
والدین باید بدانند که دوران کودکی تنها زمان دستیابی به درمان کامل است و در صورت از دست دادن آن، این فرصت برای همیشه از دست رفته است. همچنین والدین باید صبور باشند و انتظار بهبودی سریع را نداشته باشند.
بعد ازینکه تشخیص قطعی این بیماری داده شد راه‌های مختلفی برای درمان وجود دارد:

1. بستن چشم سالم

بهترین درمان تنبلی‌ چشم، بستن چشم سالم است تا چشم تنبل وادار به فعالیت شود و با تمرین دیدن، تنبلی آن برطرف شود. دوره زمانی بستن چشم در کودکان متفاوت و نسبتاً، طولانی است و از چند هفته تا چند ماه است که این دوره را متخصص تعیین می‌کند.
مدت بستن چشم در طی روز را نیز متخصص تعیین می‌کند. با توجه به میزان تنبلی‌ چشم، مدت زمان بستن معمولاً، بین 2 ـ 6 ساعت در روز، متغیر است.
هر چه میزان تنبلی بیشتر باشد، مدت زمان بستن چشم سالم بیشتر خواهد بود. تحقیقات نشان می‌دهد که بستن بیش از 6 ساعت، اثر مطلوبی بر چشم ندارد و علاوه بر کاهش میزان همکاری کودک، گاهی باعث تنبلی در چشم سالم نیز می‌شود، لذا والدین باید مطابق دستور متخصص عمل کنند و نباید سعی کنند که چشم سالم را بیشتر از زمانی که پزشک تشخیص داده است، بسته نگه دارند.
در طی مدت درمان نیز در فواصل مشخص، باید چشم ‌کودک را متخصص معاینه کند، زیرا ممکن است نیاز باشد که مدت زمان بستن تغییر داده شود.
ضمناً، با توجه به نظر متخصص، می‌توان مدت بستن را در طی روز، به چند نوبت تقسیم کرد تا تحمل آن برای کودک راحت‌تر باشد.
یادتان باشد که نحوه درمان و مدت زمان درمان هر کودک با کودک دیگر متفاوت است و فقط متخصص می‌تواند آن را تشخیص بدهد نه والدین کودک.
لازم به ذکر است که با توجه به اینکه عود تنبلی‌ چشم در اکثر مواقع بدون علامت است، لذا مراجعه منظم به متخصص و رعایت دقیق دستورات وی پس از درمان، تا سن 10 سالگی ضروری است.

والدین گرامی، برای جلب همکاری کودک در بستن چشم به نکات زیر توجه کنید:

برای بستن چشم کودک، او را مجبور نکنید و از جملات و کلمات مثبت استفاده کنید.
برای تعیین زمان بستن و باز کردن چشم، از یک زمان‌سنج استفاده کنید تا از نظر کودک زمان‌سنج، موجودی بد تلقی می‌شود، نه والدین.
بازی کردن در هنگام بستن چشم، ضمن سرگرم کردن کودک و تحمل بستن چشم، دید نزدیک وی را نیز تحریک می‌کند و سبب تقویت اثر بستن چشم می‌شود، لذا این کار توصیه می‌شود.
توجه کنید زمانی که چشم کودک بسته است، از بازی‌هایی پرهیز کنند که احتمال سقوط یا خطر برای کودک دارد (مثل بازی‌های دویدنی). همچنین آنچه در اینجا مهم است، حمایت ‌کردن از کودک است و حتی باید برای کاری که انجام می‌دهد، پاداشی نیز در نظر گرفته شود.
در زمان بستن چشم‌ها، کودک را به مهمانی یا به جایی نبرید که توجه اطرافیان یا دوستان به او جلب شود، زیرا باعث افزایش اضطراب کودک و کاهش همکاری او می‌شود و از ادامه درمان سر باز می‌زند.
چنانچه کودک به مهد می‌رود، با مربی او صحبت کنید تا در مهد با کودک رفتار مناسبی داشته باشد و سایر بچه‌ها نیز توجیه شوند. به این ترتیب، ساعات حضور کودک در مهد برای او به صورت عادی طی می‌شود؛ در غیر این صورت، در زمان حضور کودک در منزل، چشم او را ببندید.
برای کودکانی که سن بیشتری دارند، موضوع را به شکل ساده و قابل فهم توضیح دهید.
از پوشش‌های چشمی زیبا استفاده کنید.
بعضی از پوشش‌ها، پوست کودک را تحریک می‌کند.
حساسیت پوستی کودک را با تدابیر زیر به حداقل برسانید:
از گاز استریل در زیر پوشش چشمی استفاده کنید، به طوری که وسیع‌تر از پوشش باشد.
از پوشش چشمی ضدحساسیت استفاده کنید.
با متخصص مشورت کنید.
یادتان باشد که پوشش چشمی را هیچ‌گاه روی عینک نبندید.

2. استفاده از عینک

گاهی اوقات، برای کمک به درمان، از عینک استفاده می‌شود. استفاده از عینک باید طبق دستور متخصص برای درمان عیوب انکساری چشم باشد. گاهی اوقات، استفاده از عینک به مدت طولانی لازم است، چون از برگشت تنبلی‌ چشم جلوگیری می‌کند.

3. عمل جراحی تنبلی چشم

اگر تنبلی‌ چشم بر اثر بیماری‌های مادرزادی، مانند پایین‌افتادگی پلک یا سایر عیوب ساختمانی، ایجاد شده باشد، بهترین درمان عمل جراحی است.
در آب‌مروارید مادرزادی اگر عمل جراحی پس از تولد تا سه‌ماهگی و هر چه سریع‌تر انجام شود، نتیجه بهتری به دست خواهد آمد. اما پس از سه‌ماهگی، نتیجه جراحی چندان رضایت‌بخش نخواهد بود.

4. انجام تمرینات چشمی

انجام تمریناتی مانند نقاشی‌ کردن، بازی با خط و نقطه، استفاده از بازی‌های کامپیوتری، پرتاب توپ به سوی هدف تعیین ‌شده، کتاب‌ خواندن، خمیر‌بازی، و بریدن اشکال، در کنار سایر روش‌های درمانی، می‌تواند بر بهبود دید کودک اثر بگذارد و درمان آن را تسریع کند.
در اینجا چند مورد از تمرینات چشمی را مینویسم:

نقاشی کردن برای درمان تنبلی چشم
اگر کودک برای نقاشی ‌کردن از مداد قرمز استفاده کند یا در صفحه‌های شطرنجی نقاشی کند و دقت کند که رنگ‌ها از اطراف خانه‌های شطرنجی بیرون نزند، تأثیر بیشتری در بهبود دید می‌گذارد.
نقاشی با آبرنگ نیز بسیار مؤثر است. ضمناً، بهتر است که کودک یک‌بار با چشم تنبل و یک‌بار با چشم سالم (بستن چشم مقابل) نقاشی کند، سپس نقاشی‌ها را با یکدیگر مقایسه و سعی کند که با چشم تنبل همانند چشم سالم کار کند.
بازی خط و نقطه و بالا بردن توانایی چشم
اگر بیمار به نقاشی کردن علاقه ندارد، بهتر است به وی تمرینات خط و نقطه بدهیم. با وصل ‌کردن نقطه‌ها به یکدیگر با چشم تنبل، توانایی آن چشم بیشتر می‌شود. بهتر است این کار با مداد قرمز انجام شود.
استفاده از بازی‌های کامپیوتری در درمان تنبلی چشم
در این روش، بهتر است که کودک در بازی، امتیازهایی را که با چشم سالم و چشم تنبل خود به دست آورده است، با یکدیگر مقایسه کند و بتواند با انجام تمرین‌های زیاد، امتیازهای دو چشم را برابر کند.
پرتاب توپ به سوی هدف راهی دیگر برای درمان تنبلی چشم
پرتاب هدفمند نیز تمرین مؤثری است. برای این تمرین چند شی توخالی، مثل جعبه، تابه، قابلمه و کاسه را روی زمین، بر روی یک خط و با فاصله چند سانتی‌متر از یکدیگر قرار دهید. سپس از کودک بخواهید درون آنها توپ بیندازد.
برای این کار می‌توان از توپ پینگ‌پنگ یا هر توپ کوچک و بی‌خطر دیگری استفاده کرد. لازم به توضیح است که استفاده از انواع توپ‌های قرمزرنگ می‌تواند در کوتاه‌کردن دوره درمان مؤثر واقع شود.
کتاب خواندن و مقابله با تنبلی چشم
با کودکتان کتاب بخوانید و اگر نمی‌تواند کتاب بخواند، کتاب‌های بدون کلمه را با هم ورق بزنید، آنها را به کودک نشان دهید و دقت او را به اَشکال جلب کنید.
فعالیت‌های که ذکر شد، ضمن تحریک بینایی کودک باعث می‌شود که زمان‌های بستن چشم برای کودک راحت‌تر بگذرد.